Ẩn dụ (hay còn gọi là métaphoria trong tiếng Latinh) là một dạng của biểu diễn văn học nói hoặc cụm từ để diễn tả một ý nghĩa tương tự hoặc gần giống với một cụm từ khác. Cách diễn đạt này thường xuất hiện nhiều trong văn học, đặc biệt là trong thơ, nơi mà từ ngữ được sử dụng ít đi, và cảm xúc cũng như ý nghĩa được thể hiện qua sự kết nối với các đối tượng hay đặc điểm khác trong cùng một tác phẩm. Ẩn dụ so sánh hai sự vật mà không cần dùng đến từ ngữ 'như', 'giống như', và so với phương thức so sánh, nó mang đến một mức độ sâu sắc hơn. Thay vì đơn giản mô tả một sự vật hay sự kiện, ẩn dụ yêu cầu chúng ta mô tả bằng hình ảnh của các sự vật hoặc sự kiện khác. Khái niệm ẩn dụ bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp μεταφορά (metaphora), có nghĩa là 'sự chuyển' hoặc trong từ μεταφέρω (metaphero) có nghĩa là 'suy ra, dịch ra', hoặc cũng trong cụm từ μετά (meta), 'giữa' + φέρω (phero), 'tạo ra'.

Ẩn dụ (gọi là metaphoria trong tiếng Latinh) là một hình thức trong văn nói hay một cụm từ dùng để diễn đạt một cụm từ khác có ý nghĩa tương tự hoặc gần giống nhau. Hình thức diễn đạt này thường xuất hiện nhiều trong văn học, đặc biệt là thơ - một loại văn bản sử dụng ít từ ngữ, nơi mà cảm xúc và ý nghĩa được thể hiện qua sự liên tưởng với các vật thể hoặc đặc điểm khác trong cùng một tác phẩm. Ẩn dụ so sánh hai sự vật mà không cần sử dụng từ ngữ 'như', 'như là', 'giống như'. Khác với cách so sánh, ẩn dụ mang đến một mức độ sâu sắc hơn. Thay vì mô tả một sự vật hay sự kiện một cách thông thường, ẩn dụ yêu cầu mô tả một sự vật hay sự kiện mà lại lấy hình ảnh của một sự vật hay sự kiện khác. Khái niệm ẩn dụ bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp μεταφορά (metaphora), hoặc có nghĩa là 'sự chuyển', hoặc trong nghĩa μεταφέρω (metaphero) có nghĩa là 'suy ra, dịch ra' hoặc còn trong cụm từ μετά (meta), 'giữa' + φέρω (phero), 'tạo ra'.

Cấu trúc

Theo I.A. Richards trong cuốn Tu từ học (The Philosophy of Rhetoric, 1936), cấu trúc ẩn dụ bao gồm hai phần: 'ý nghĩa' và 'phương tiện biểu lộ'. Ý nghĩa là những gì được ẩn chứa bên trong chủ thể. Phương tiện là những gì chủ thể sử dụng để truyền tải ý nghĩa. Mặc dù Richards chỉ ám chỉ đến hai phần này, một số tác giả lại dùng hai thuật ngữ khác để gọi chúng là nền tảng và lý luận. Ví dụ minh họa có thể thấy trong câu thoại 'All the world's a stage' từ tác phẩm As You Like It:

Toàn thế giới như một sân khấu,
Và tất cả những người đàn ông và phụ nữ chỉ là những người diễn viên;
Họ có cả những lần ra vào của riêng mình; — (William Shakespeare, As You Like It, 2/7)

Tạm dịch là:

Toàn thế giới chỉ như một sân khấu,
Và tất cả những người đàn ông và phụ nữ chỉ là những diễn viên
Họ có cả những lần ra vào của riêng mình; - (William Shakespeare, As You Like It, 2/7)

Ngôn từ và phân loại chi tiết

Nhìn chung thì lối ẩn dụ được coi là sinh động và có tính chủ động hơn lối suy diễn thông thường (trong khi lối ẩn dụ dùng với hai chủ thể có những điểm tương đồng thì lối suy diễn lại dùng cho hai chủ thể tương đối độc lập). Một số các phương pháp tu từ khác cũng dùng để so sánh các sự vật như là phép hoán dụ, phép so sánh, cách nói bóng gió hay kể cả chuyện ngụ ngôn bởi chúng có khá nhiều nét chung với lối ẩn dụ mặc dù cũng có một đôi nét khác biệt trong cách mà sự vật được so sánh.

Một cách khái quát nhất thì ẩn dụ có thể chia làm các loại sau:

• ngụ ngôn: là việc sử dụng các câu chuyện để truyền đạt ý nghĩa.
• nói lái: là việc pha trộn các lối ẩn dụ (do tự nghĩ ra hoặc tình cờ dùng sai phép tu từ).
• dùng tục ngữ: là một lối dùng tu từ khá nâng cao, bằng cách dùng một số câu thơ, vè,... để dạy hoặc truyền đạt một bài học ý nghĩa.

Các loại chung

Phân loại chi tiết

• Ẩn dụ hình thức (Ẩn dụ dựa vào sự tương đồng về hình thức giữa các sự vật, hiện tượng).

• Ẩn dụ cách thức (Ẩn dụ dựa vào sự tương đồng về cách thức thực hiện hành động).

• Ẩn dụ phẩm chất (Ẩn dụ dựa vào sự tương đồng về phẩm chất giữa các sự vật, hiện tượng).

• Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác (Ẩn dụ dựa vào sự tương đồng về cảm giác).

Lịch sử trong văn học và ngôn ngữ

Trong ngôn ngữ học cổ

Trong nhân xưng học (khoa học nghiên cứu các tên riêng), hay khái quát lên là trong ngôn ngữ học cổ, ẩn dụ được định nghĩa là sự thay đổi về ngữ nghĩa dựa trên những nét tương đồng, đó là những nét tương đồng về cấu tạo hoặc chức năng giữa khái niệm gốc, được gọi bằng một từ riêng và khái niệm cần diễn đạt, được gọi bằng từ khác. Ví dụ (xem phần Phân loại (theo văn phong Tiếng Việt)).

Phân loại theo văn phong Tiếng Việt

Dựa trên sự tương đồng để áp dụng, lối ẩn dụ có thể chia thành các loại sau:

• Giống nhau về hình thức: Vì mũi là một phần cơ thể nhọn, nên các phần nhọn của các đối tượng khác nhau có thể được gọi là mũi: mũi thuyền, mũi dao, mũi kim... hoặc như răng lược, lá cờ, lá bài, cánh tay...
• Giống nhau về màu sắc: Ví dụ như màu da trời, màu da cam, màu cánh sen...
• Giống nhau về chức năng: Trước kia đèn thường dùng dầu, sau này các loại khác cũng được gọi là đèn như đèn pin, đèn điện...
• Giống nhau về một thuộc tính nào đó: khô là tính chất ít hoặc không có nước, từ đó có thể nói lời nói khô, tức là lời nói không có trọng lượng, không có tính thật; hoặc mực và thước là dụng cụ nghề mộc để lấy các đường thẳng, từ đó có anh ấy là con người mực thước, tức là con người thẳng thắn, đúng đắn.
• Giống nhau về đặc điểm bề ngoài: Thị Nở là nhân vật xấu xí trong truyện ngắn Chí Phèo, phụ nữ xấu có thể gọi là Thị Nở. Hoặc người phụ nữ hay ghen có thể gọi là Hoạn Thư.
• Giống nhau về nghĩa nhưng có sự trừu tượng hóa: hạt nhân cụ thể chỉ phần trung tâm của quả, có thể mang ý nghĩa trừu tượng để chỉ khái niệm trung tâm; hoặc như nắm con át chủ bài, sục sôi căm thù...
• Gọi tên con vật để chỉ người: Ví dụ như đồ rắn độc, con mèo của anh...
• Chuyển tính chất của một vật sang một vật khác: gió gào thét, thời gian trôi mau...

Nói chung, ẩn dụ có thể xuất hiện ở danh từ (mũi, lá...), động từ (nắm, gào thét...) hoặc tính từ (khô...)