Áo chàm

Áo chàm là trang phục truyền thống đặc trưng của các dân tộc Tày, Nùng, Thái và nhiều nhóm dân tộc khác ở vùng núi cao phía Bắc Việt Nam. Tên gọi 'chàm' xuất phát từ loại thực vật dùng để nhuộm màu cho áo. Hiện nay, loại trang phục này đang đối mặt với nguy cơ bị lãng quên.

Sản xuất

Để tạo ra những bộ áo chàm hay khăn vấn đầu, người Tày có thể tự dệt vải hoặc mua vải từ miền xuôi về để cắt may thành áo váy nữ và áo dài nam. Sau đó, họ sử dụng cây chàm hái từ rừng, ngâm nước để tạo màu xanh đen. Vôi được thêm vào nước chàm và khuấy đều để bột chàm lắng xuống đáy chậu. Tiếp theo, bột chàm được khuấy với tro bếp đến khi nước chàm chuyển sang màu đỏ. Vải sau đó được nhúng vào nước chàm, phơi khô, và quy trình nhúng và phơi được lặp lại cho đến khi đạt được màu đen đậm. Áo chàm thường không có hoa văn như trang phục của các dân tộc khác. Để bảo quản, vải chàm hoặc trang phục chàm thường được gấp gọn và bảo quản trong hòm, với lá hắc hương để giữ mùi thơm.

Sử dụng

Trang phục truyền thống của người Tày được làm từ vải tự dệt, nhuộm chàm, không có thêu thùa hay trang trí cầu kỳ. Phụ nữ mặc váy hoặc quần với áo cánh ngắn bên trong và áo dài bên ngoài. Tùy theo địa hình, một số người có thể mặc áo ngắn hơn hoặc quấn khăn thành chóp trên đầu. Nam giới Tày mặc áo cánh ngắn gọi là slửa cỏm (áo cỏm), áo dài, quần và giày vải. Áo cánh bốn thân có thiết kế xẻ ngực, cổ tròn cao, không có cầu vai, xẻ tà, cài cúc vải (thường là bảy cái) và hai túi nhỏ ở phía dưới. Trong các dịp lễ tết, nam giới có thể mặc thêm áo dài xẻ nách phải và đơm cúc vải. Quần và khóa làm từ cùng chất liệu vải chàm như áo, cắt kiểu quần đũng chéo, dài đến mắt cá chân, có cạp rộng và dây buộc ngoài.

Đa dạng

Ngoài áo và váy, người Tày còn sản xuất các món đồ như chăn, dây dao, và thắt lưng thổ cẩm với các họa tiết tinh xảo và màu sắc rực rỡ như rồng, nhện, én, quả trám, cày, rùa, mặt trời, hoa, và nhiều hơn nữa. Để tạo ra những phụ kiện này, các thiếu nữ Tày phải tự trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ, và xe sợi để có chất lượng vải tốt. Vải sau khi ngâm bằng chàm để tạo ra các màu sắc khác biệt, được sử dụng để may các phụ kiện. Các cô gái miền cao cũng thường trồng bông để tự làm lõi chăn bông.

Người Tày còn sử dụng áo mớ ba và nón ba tầm tương tự như trang phục của liền chị quan họ, đặc biệt trong các ngày rằm và lễ hội. Các cô gái thường tặng dây dao cho người yêu như một biểu hiện của tình cảm.

Ảnh hưởng văn nghệ

Áo chàm đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học từ các tác phẩm cổ điển đến hiện đại, đặc biệt là những tác phẩm viết về chiến khu Việt Bắc, chẳng hạn như ‘Việt Bắc’ của Tố Hữu, cho đến những bài ca dao.

Trong âm nhạc, hình ảnh áo chàm đã trở thành biểu tượng vĩnh cửu qua những câu hát của Phạm Duy:

Mai một bản sắc

Áo chàm, cùng với nhiều yếu tố văn hóa của các dân tộc Tày, Nùng, Thái, đang bị mai một một cách nghiêm trọng. Vào năm 1966, do công việc đồng áng và nương rẫy không thuận tiện, các cô gái Tày đã chuyển sang mặc áo cỏm và váy ngắn. Hậu quả là nhiều thiếu nữ Tày hiện nay không biết cách làm áo chàm, dệt mặt chăn, hay làm dây dao thổ cẩm, và thậm chí từ chối mặc trang phục truyền thống vì cho rằng nó không hợp thời hoặc mất thời gian. Hiện tại, ngoài những người lớn tuổi, thanh niên chỉ mặc áo chàm như một nghi thức, trong khi các thiếu nữ ra khỏi làng thường chọn trang phục hiện đại như quần bò.

Chú thích

[1] Phim tài liệu về quy trình nhuộm áo chàm