Arizona

Arizona (phát âm như E-ri-gi-ô-na trong tiếng Anh Mỹ hay được biết đến là A-ri-xô-na trong tiếng Việt, tiếng Navajo: Hoozdo Hahoodzo [xòːztò xɑ̀xòːtsò]; tiếng O'odham: Alĭ ṣonak [ˡaɺi ˡʃonak]) là một tiểu bang tại tây nam Hoa Kỳ. Đây cũng là một bang Tây Hoa Kỳ và thuộc vùng núi. Nó là tiểu bang lớn thứ sáu về diện tích và thứ 14 về dân số. Thủ phủ và thành phố lớn nhất là Phoenix. Arizona là một trong bốn tiểu bang tại Four Corners. Nó giáp với New Mexico, Utah, Nevada, California, và México, và có một điểm chung với Colorado. Biên giới giữa Arizona và México dài 389 dặm (626 km), với các tiểu bang Sonora và Baja California của México.

Arizona là tiểu bang thứ 48 và cũng là tiểu bang cuối cùng của Hoa Kỳ lục địa gia nhập Liên bang; chính thức trở thành một tiểu bang vào ngày 14 tháng 2 năm 1912. Về lịch sử, nó từng là một phần của lãnh thổ Alta California của Tây Ban Nha, sau đó trở thành một phần của México từ năm 1821. Sau chiến tranh Mỹ-México, México đã chuyển giao phần lớn lãnh thổ này cho Hoa Kỳ vào năm 1848. Phần nam của tiểu bang này được mua vào năm 1853 qua thỏa thuận Gadsden.

Khí hậu Nam Arizona là khí hậu sa mạc, với mùa hè rất nóng và mùa đông ấm áp. Bắc Arizona có rừng thông, rừng tùng và sam Douglas, cao nguyên Colorado, dãy núi như dãy San Francisco, với các thung lũng sâu và rừng thông, với mùa hè mát mẻ và mùa đông có tuyết rơi. Có các khu vực trượt tuyết tại Flagstaff, Alpine và Tucson. Ngoài khu vực Vườn quốc gia Grand Canyon nổi tiếng, Arizona còn có nhiều rừng quốc gia, vườn quốc gia và khu di tích quốc gia.

Khoảng một phần tư diện tích của tiểu bang này là các khu dành riêng cho các dân tộc bản địa, đó là nơi cư trú của 27 bộ tộc bản địa Hoa Kỳ được công nhận liên bang, bao gồm dân Navajo, là khu dành riêng lớn nhất của các dân tộc bản địa Hoa Kỳ.

Tên

'Arizona' có vẻ bắt nguồn từ một từ cổ trong tiếng Tây Ban Nha, Arizonac, xuất phát từ alĭ ṣonak trong tiếng O'odham, có nghĩa là 'mùa xuân nhỏ', ban đầu dùng để chỉ khu vực khai thác bạc gần Planchas de Plata, Sonora. Với người châu Âu, từ này nghe giống như 'Arissona'. Tiểu bang vẫn được gọi là alĭ ṣonak trong tiếng O'odham. Một giả thuyết khác là từ haritz ona ('cây sồi tốt') trong tiếng Basque. Trước đây có nhiều người nuôi cừu gốc Basque tại đây.

Có một giả thuyết sai rằng tên của tiểu bang bắt nguồn từ Árida Zona ('Khu khô cằn') trong tiếng Tây Ban Nha.

Địa lý và địa hình

Arizona là một trong những tiểu bang ở Tây Nam Hoa Kỳ, thuộc nhóm Four Corners. Với diện tích 113.998 dặm vuông Anh (295.000 km), Arizona là tiểu bang lớn thứ sáu, nằm giữa New Mexico và Nevada. Khoảng 15% diện tích này thuộc sở hữu tư nhân, phần còn lại là rừng công cộng, công viên, khu bảo tồn, lãnh thổ ủy trị của tiểu bang và khu dành riêng cho người bản địa.

Ở miền nam Arizona, phong cảnh là sa mạc với sự hiện diện nổi bật của cây xương rồng. Địa hình ở đây được hình thành bởi hoạt động núi lửa từ thời tiền sử. Nơi đây có mùa hè nóng và mùa đông ôn hòa. Tiểu bang còn có các khu rừng thông ở vùng trung-bắc ít được biến đổi hơn tại cao nguyên Colorado.

Giống như các tiểu bang tây nam khác, Arizona có nhiều rừng và cao nguyên. Mặc dù khô cằn, 27% diện tích Arizona được phủ rừng, tỉ lệ cao tương đương với Pháp hoặc Đức ngày nay. Arizona cũng nổi tiếng với rừng cây Pinus ponderosa lớn nhất thế giới.

Mogollon Rim, một dãy núi cao 1.998 foot (609 m), chia cắt phần trung tâm của tiểu bang và là biên giới tây nam của cao nguyên Colorado. Năm 2002, vụ cháy Rodeo–Chediski, vụ cháy tồi tệ nhất trong lịch sử tiểu bang, đã xảy ra tại đây.

Nằm ở phía bắc Arizona, Grand Canyon là một khe núi sâu và hẹp, được sông Colorado xói mòn qua hàng triệu năm. Grand Canyon là một trong bảy kỳ quan thiên nhiên của thế giới và chủ yếu nằm trong lãnh thổ của vườn quốc gia Grand Canyon—một trong những vườn quốc gia đầu tiên tại Hoa Kỳ. Tổng thống Theodore Roosevelt có vai trò quan trọng trong việc thiết lập khu vườn quốc gia Grand Canyon. Khe núi dài 277 dặm (446 km), rộng từ 4 đến 18 dặm (6 đến 29 km) và sâu hơn 1 dặm (1,6 km).

Chú thích

Liên kết bên ngoài

• Arizona @ Dịch vụ của Bạn – Trang chủ của tiểu bang Arizona
• Hướng dẫn Arizona Lưu trữ 2003-02-20 tại Wayback Machine – Bộ Du lịch Arizona
• Bộ Công viên Tiểu bang Arizona Lưu trữ 2015-03-02 tại Wayback Machine
• Thư viện, Lưu trữ, và Hồ sơ Công cộng Tiểu bang Arizona Lưu trữ 2004-06-26 tại Wayback Machine