Bách khoa toàn thư

Bách khoa toàn thư là bộ tài liệu tra cứu bao quát nhiều lĩnh vực kiến thức nhân loại. Nó có thể là một cuốn sách tổng hợp về nhiều lĩnh vực (như Encyclopædia Britannica bằng tiếng Anh hay Brockhaus bằng tiếng Đức, hai ví dụ nổi bật), hoặc là bộ sách chuyên sâu vào một lĩnh vực cụ thể (như y học, triết học, hay luật). Một số bộ bách khoa toàn thư còn đề cập đến nhiều chủ đề từ các góc độ văn hóa, sắc tộc, hoặc quốc gia nhất định, chẳng hạn như Đại Bách khoa thư Xô Viết. Tên gọi 'encyclopedia' trong tiếng Anh có nguồn gốc từ từ Hy Lạp cổ đại εγκύκλιος (có nghĩa là 'phổ biến rộng rãi') và παιδεία (có nghĩa là 'giáo dục'), hàm ý là 'kiến thức phổ thông'.

Bách khoa toàn thư đã tồn tại khoảng 2.000 năm và có sự phát triển đáng kể trong thời gian qua, từ ngôn ngữ (được viết bằng ngôn ngữ quốc tế hoặc địa phương), kích thước (ít hoặc nhiều tập), mục đích (trình bày kiến thức toàn cầu hay hạn chế), nhận thức văn hóa (uy tín, ý thức hệ, tiêu chuẩn, thực dụng), quyền tác giả (chất lượng, phong cách), độc giả (trình độ học vấn, nền tảng, sở thích, khả năng) và công nghệ sản xuất và phân phối (bản thảo viết tay, sách nhỏ hoặc sách in, internet). Là một nguồn tài liệu đáng tin cậy từ các chuyên gia, các phiên bản in của Bách khoa toàn thư luôn giữ một vị trí quan trọng trong thư viện, trường học và các tổ chức giáo dục khác.

Có hai phương pháp chính để biên soạn bách khoa toàn thư: một là theo thứ tự chữ cái, hai là theo thể loại chủ đề. Phương pháp đầu tiên thường được sử dụng hơn, đặc biệt là đối với các bộ sách cung cấp kiến thức phổ thông.

Những bộ bách khoa toàn thư đầu tiên

Ý tưởng gom tất cả kiến thức thế giới vào một nơi đã xuất hiện từ thời kỳ Thư viện Alexandria và Pergamon cổ đại. Các tác giả thời cổ đại như Aristotle đã cố gắng tập hợp toàn bộ kiến thức của nhân loại. Một trong những tác giả bách khoa thư nổi bật nhất là Pliny già (thế kỷ I Công nguyên), người đã viết bộ Naturalis historia (Lịch sử tự nhiên), bao gồm 37 tập về thế giới tự nhiên và trở nên cực kỳ phổ biến ở Tây Âu trong suốt thời kỳ Trung cổ.

Hoàng đế Trung Quốc Thành Tổ của triều Minh đã chỉ đạo việc biên soạn bộ Vĩnh Lạc đại điển (永樂大典), một trong những bộ bách khoa thư đồ sộ nhất trong lịch sử, hoàn thành vào năm 1408 với hơn 11.000 tập viết tay, nhưng chỉ còn khoảng 400 tập tồn tại đến ngày nay.

Trong triều đại sau đó, hoàng đế Càn Long của triều Thanh đã viết 40.000 bài thơ và tổ chức chúng trong một thư viện 4 khu với 4,7 triệu trang viết cùng hàng ngàn bài luận. Bộ Tứ khố toàn thư (四庫全書) có thể so sánh với bách khoa thư phương Tây.

Việc biên soạn kiến thức Hồi giáo vào thời kỳ đầu của Trung cổ đã dẫn đến nhiều công trình toàn diện, đồng thời đóng góp vào các phương pháp nghiên cứu hiện đại như phương pháp khoa học, phương pháp lịch sử và phương pháp trích dẫn. Những công trình nổi bật bao gồm bách khoa thư khoa học của Abu Bakr al-Razi, bộ Mutazilite của Al-Kindi với 270 quyển đầy đủ nội dung, và bách khoa thư y học của Ibn Sina, được coi là tài liệu tham khảo quý giá trong nhiều thế kỷ. Các tác phẩm về lịch sử vạn vật (hay còn gọi là xã hội học) của Asharites, al-Tabri, al-Masudi, Ibn Rustah, al-Athir và Ibn Khaldun, đặc biệt là bộ Muqadimmah, đã đề cao nguyên tắc kiểm chứng thông tin, vẫn được áp dụng cho đến ngày nay. Những học giả này đã có ảnh hưởng lớn đến các phương pháp nghiên cứu và biên soạn, nhờ vào thông lệ isnad của Hồi giáo nhấn mạnh sự trung thực và việc kiểm chứng nguồn tài liệu.

Bách khoa thư hiện đại

Ý tưởng hiện đại về việc phát triển các bộ bách khoa thư dưới dạng in ấn, đa dụng và phân phối rộng rãi đã bắt đầu hình thành trước thời của Denis Diderot và các tác giả bách khoa thư thế kỷ 18.

Dù John Harris được xem là người đã thiết lập hình thức bách khoa thư hiện đại từ năm 1704 với bộ Lexicon technicum, thực tế là từ năm 1646, thầy thuốc và triết gia người Anh Thomas Browne đã sử dụng từ encyclopaedia trong lời tựa của tác phẩm Pseudodoxia Epidemica hay Vulgar Errors (Các lỗi thông thường). Browne đã cấu trúc bách khoa thư của mình dựa trên mô hình 'nấc sáng tạo' của thời kỳ Phục hưng, từ thế giới khoáng vật đến thực vật, động vật, con người, hành tinh và cuối cùng là vũ trụ. Bộ sách về các lỗi thông thường do Browne biên soạn trở thành bách khoa thư gia đình đầu tiên nổi tiếng ở Anh, được tái bản ít nhất năm lần với các sửa chữa và bổ sung, lần xuất bản cuối cùng vào năm 1672. Pseudodoxia Epidemica cũng được dịch sang tiếng Pháp, Hà Lan, Đức và Latin, và được coi là một trong những cuốn sách hữu ích nhất cho người đọc.

Ephraim Chambers phát hành tác phẩm Cyclopaedia vào năm 1723. Bản dịch sang tiếng Pháp của tác phẩm này đã trở thành nguồn cảm hứng cho việc tạo ra bộ Encyclopédie, một trong những bách khoa thư sớm nhất thành công rực rỡ, do Jean le Rond d'Alembert và Denis Diderot biên soạn và hoàn thành vào năm 1772. Bộ này bao gồm 28 tập, 71.818 mục và 2.885 hình minh họa. Trong khi đó, Encyclopædia Britannica nổi tiếng bắt đầu một cách khiêm tốn ở Scotland: chỉ có ba ấn bản từ năm 1768 đến 1797.

Những năm đầu thế kỷ 19 chứng kiến sự bùng nổ của các bách khoa thư ở Anh, châu Âu và Mỹ. Tại Anh, bộ Rees's Cyclopaedia (1802–1819) cung cấp một lượng thông tin khổng lồ về các cuộc cách mạng khoa học và công nghiệp thời đó. Điểm nhấn của các ấn bản này là những hình minh họa chất lượng cao do các nghệ sĩ như Wilson Lowry và John Farey, Jr. thực hiện. Nhiều bộ bách khoa thư xuất bản tại Scotland, kết quả của thời kỳ Khai sáng Scotland, nhờ vào hệ thống giáo dục chất lượng cao hơn so với phần còn lại của Anh.

Encyclopædia Britannica đã xuất hiện qua nhiều ấn bản trong suốt thế kỷ, cùng với sự phát triển của giáo dục đại chúng và các học viện Mechanics Institutes ở Anh. Hiệp hội phổ biến kiến thức hữu dụng đã tiên phong trong việc phát hành các Penny Cyclopaedia (Bách khoa ba xu), tức là các số phát hành hàng tuần với giá rẻ như báo chí thông thường.

Vào thế kỷ 20, Encyclopædia Britannica đã ra mắt lần tái bản thứ mười lăm, trong khi các bách khoa thư giá rẻ như Bách khoa thư Harmsworth và Everyman's Encyclopaedia (Bách khoa thư cho mọi người) ngày càng trở nên phổ biến.

Ngày nay, nhiều bách khoa toàn thư đã được xuất bản trực tuyến, với Wikipedia là một ví dụ nổi bật.

Trái ngược với các bách khoa thư truyền thống, thường do các chuyên gia học thuật biên soạn, Wikipedia bắt đầu từ năm 2001 với mục tiêu xây dựng một bách khoa thư mở cho mọi người. Mọi người có thể chỉnh sửa, thêm vào văn bản, hình ảnh và âm thanh trên nền tảng này. Nội dung của Wikipedia tuân theo giấy phép bản quyền công cộng tự do (GFDL). Đến năm 2004, dự án đã có hơn một triệu mục từ và hỗ trợ hơn 80 ngôn ngữ khác nhau.

Quá trình biên soạn bách khoa thư

Cấu trúc phân cấp và tính linh hoạt của bách khoa thư rất phù hợp với việc lưu trữ trên đĩa máy tính hoặc trực tuyến. Đến cuối thế kỷ 20, hầu hết các bách khoa thư quan trọng đã chuyển sang những phương pháp lưu trữ này. Việc xuất bản trên đĩa, đặc biệt là đĩa CD-ROM, không chỉ tiết kiệm chi phí sản xuất mà còn thuận tiện trong việc mang theo. Hơn nữa, các phương tiện như hoạt hình, âm thanh và video có thể được tích hợp, và siêu liên kết giữa các mục liên quan là một lợi thế lớn. Các bách khoa thư trực tuyến có ưu điểm là thông tin được cập nhật ngay lập tức, không phải chờ đợi đến ấn bản mới.

Bách khoa thư in thường yêu cầu có cấu trúc phân cấp và các mục được sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái. Tuy nhiên, với bách khoa thư điện tử, không cần phải tuân theo một cấu trúc cố định. Thay vào đó, hầu hết các bách khoa thư điện tử cho phép sắp xếp các mục theo nhiều cách khác nhau, bao gồm cả theo chủ đề và theo thứ tự bảng chữ cái.

Danh mục bách khoa thư

Những bách khoa thư và tác giả nổi bật trước năm 1700

• Lịch sử tự nhiên của Pliny, năm 77. Có ảnh hưởng lớn trong thời kỳ Trung cổ.
• Institutiones của Cassiodorus, năm 560. Bách khoa thư Cơ đốc giáo đầu tiên.
• Etymologiae của thánh Isidore of Seville, năm 636. Bách khoa thư Cơ đốc giáo nổi bật nhất thời Trung cổ.
• Adab al-kātib (Sách kiến thức) của Ibn Qutayba (828-889). Một trong những công trình Ả Rập đầu tiên được coi là bách khoa thư.
• Bibliotheke của Patriarch Photios (thế kỷ thứ 9). Bách khoa thư La Mã phương Đông sớm nhất.
• Hrabanus Maurus, năm 842. De rerum naturis (Về bản chất sự vật). Tiếp nối công trình của Isidore.
• Suda (thế kỷ thứ 10).
• Bartholomeus de Glanvilla, De proprietatibus rerum, năm 1240. Bách khoa thư nổi bật vào cuối thời Trung cổ.
• Vincent de Beauvais, Speculum Majus, năm 1260. Bách khoa thư tham vọng nhất cuối thời Trung cổ với 3 triệu từ mục.
• Vĩnh Lạc đại điển (1403-1408). Bách khoa thư cổ nhất của Trung Quốc.
• Theodor Zwinger (1533-1588), Theatrum Vitae Humanae, năm 1588.
• Louis Moréri The Great Historical Dictionary, năm 1671.
• Pierre Bayle
  Historical and Critical Dictionary, năm 1695.
• Vincenzo Coronelli xuất bản Biblioteca Universale Sacro-Profana vào đầu thế kỷ 18, bách khoa toàn thư đầu tiên được sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái.
• John Henry Alsted
• John Jacob Hoffman

Bách khoa thư xuất bản từ năm 1700 đến 1800

• Lexicon technicum (1704)
• Cyclopaedia, or Universal Dictionary of Arts and Sciences (1723 và các ấn bản sau; thường được gọi là Chambers's Cyclopaedia)
• An Universal History of Arts and Sciences (1745)
• Encyclopaedia Britannica (1771, ấn bản thứ hai và ba năm 1800)
• Encyclopaedia Perthensis (1796-1806, ấn bản thứ hai năm 1816)

Bách khoa toàn thư bằng tiếng Pháp

• Encyclopédie (1751–1772)
• Encyclopédie Méthodique (Bách khoa thư phương pháp)
• Grand dictionnaire universel du XIXme siècle của Pierre Larousse
• Nouveau Petit Larousse Illustre của Claude Auge

Bách khoa thư bằng tiếng Đức

• Grosses vollstandiges Universal-Lexicon (1751-1754)
• Conversations Lexikon mit vorzuglicher Rucksicht auf die gegenwärtigen Zeiten (1796-1808; tham khảo Brockhaus)

Các bách khoa thư xuất bản từ năm 1800 đến 1900

• Rees's Cyclopaedia (1802-1819)
• Encyclopædia Britannica (ấn bản từ lần 4 đến 9 cho đến năm 1900)
• Edinburgh Encyclopaedia (1808)
• British Encyclopaedia (1809)
• Encyclopaedia Londinensis (1810)
• Pantologia (1813)
• Encyclopaedia Metropolitana (1817-1845)
• Penny Cyclopaedia (1833-1846)
• English Encyclopaedia (1854-1862, phụ lục từ 1869-1873)
• Chambers's Encyclopaedia (1860-1868; không liên quan đến Chambers's Cyclopaedia thế kỷ 18)

Các bách khoa thư đặc biệt

• Engineer's and Mechanic's Encyclopaedia (1836/1837, tái bản lần 2: 1849; thường được gọi là Bách khoa thư Hebert)
• Cyclopaedia of Useful Arts and Manufactures (1852; thường được gọi là Bách khoa thư Tomlinson)
• A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1842)

Bách khoa thư của Mỹ

• New American Encyclopaedia (1858-1863, với phụ lục hàng năm đến năm 1902)
• American Encyclopaededia (1873-1876)
• New Universal Encyclopaedia (1875-1877)
• Johnson's Universal Encyclopaedia (1893-1895)
• Encyclopedia Americana (1839-1847)
• International Encyclopaedia (1884-1898)

Bách khoa thư tiếng Đức

• Ökonomische Encyklopädie (Tổng hợp hệ thống các tiểu bang, thành phố, nhà ở và nông nghiệp) Biên tập bởi D. Johann Georg Krünitz (242 tập từ 1773-1858)
• Brockhaus (ấn bản từ lần 1 đến lần 14 cho đến năm 1900)
• Pierers Universal-Lexikon (1824-1836; tái bản lần 7 từ 1888-1893)
• Meyers Konversations-Lexikon (1839-1855; tái bản lần 5 từ 1893-1897)
• Herders Konversations-Lexikon (1854-1857; tái bản lần 2 từ 1875-1879)

Các bách khoa thư xuất bản từ năm 1900-2000

• Encyclopædia Britannica (ấn bản từ lần 10 đến lần 16 cho đến năm 2000)
• Harmsworth's Encyclopaedia (1905; tại Mỹ thường được gọi là Nelson's Encyclopaedia)
• Everyman Encyclopaedia (khoảng năm 1910)
• The Children's Encyclopedia (1911)
• The World Book Encyclopedia (1917)
• Encyclopedia International (1963)
• Encarta (1993; dựa trên nội dung của Funk and Wagnalls)
• Encyclopedia of Life Support Systems
• Funk and Wagnalls (1912-2001?)

Bách khoa thư tiếng Anh Mỹ

• Bách khoa toàn thư Quốc tế Mới (1902)
• Bách khoa thư Collier (1951-1952)
• Bách khoa thư Nuttall

Bách khoa thư tiếng Đức

• Meyers Konversations-Lexikon ấn bản lần 4, 1885-1892 Lưu trữ từ 2006-10-05 tại Wayback Machine
• Brockhaus (từ lần 15 đến lần 20 cho đến năm 2000)
• Meyers Konversations-Lexikon (tái bản lần 6: 1902-1908; tái bản lần 9 (cuối cùng): 1971-1979)
• Herders Konversations-Lexikon (tái bản lần 3: 1902-1907; tái bản lần 5: 1952-1956)

Bách khoa thư tiếng Nga

• Đại Bách khoa toàn thư Xô viết (Большая советская энциклопедия) (ấn bản lần đầu: 1926-1933), lần thứ 3 (cuối cùng): 1969-1978)

Bách khoa thư về tôn giáo

• Bách khoa thư Do Thái (Jewish Encyclopedia) (1901-1906)
• Bách khoa thư Judaica (Encyclopedia Judaica)
• Bách khoa thư Công giáo (Catholic Encyclopedia) (1913)
• Bách khoa thư Kiến thức Tôn giáo Schaff-Herzog (Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge) (1914)
• Bách khoa thư Mormon (Encyclopedia of Mormonism) (1992)
• Bách khoa thư Chính thống giáo (Orthodox Encyclopedia) (Serbe)

Bách khoa thư xuất bản từ năm 2000 trở đi

• Wikipedia (từ 2001)
• Everything2
• Open Site (từ 2002)
• Bách khoa thư miễn phí phân loại theo thứ hạng

Bách khoa thư tiếng Tây Ban Nha

• Gran Enciclopedia Planeta (2004, Tây Ban Nha)

Bách khoa thư tiếng Nga

• Bách khoa toàn thư Nga (Большая российская энциклопедия) (tập 1: 2004)

Bách khoa thư Trung Quốc

Bách khoa thư Trung Quốc bao gồm 80 quyển, mỗi quyển có từ 1.200.000 đến 1.500.000 từ, được phân chia theo các lĩnh vực như 'Triết học', 'Luật học', 'Vật lý học', 'Toán học', 'Hoá học', 'Thiên văn học', v.v.