Buzz
“Chắc chắn, việc đánh giá bản thân đã là một thử thách khó khăn, nhưng tại sao chúng ta lại thường dễ dàng phê phán người khác quá, đặc biệt là dựa vào vẻ bề ngoài hoặc những gì họ thể hiện ra bên ngoài“. Đó là một câu mình từng viết trong bài Mổ Xẻ về Sự Khiêm Nhường.
Không ít lần, chúng ta đều bị đánh giá và cũng không ít lần, chúng ta đánh giá người khác. Vậy tại sao? Tại sao chúng ta lại dễ dàng phê phán người khác? Câu hỏi này liên tục ám ảnh trong tâm trí của chúng ta. Vì vậy, trong bài viết này, mình sẽ cùng nhau đi tìm câu trả lời.
Anh em Mytour ơi, để tiện cho việc đọc, mình sẽ tóm tắt bài viết một chút. Còn bài viết đầy đủ có thể đọc tại đây. Dù vậy, bài này vẫn khá dài nên các bạn hãy kiên nhẫn nhé. Các định dạng khác như audio, video sẽ sớm được cập nhật.
Trước khi đi sâu vào phân tích vấn đề, mình muốn làm rõ một chút về ý nghĩa của từ 'đánh giá' và 'phán xét' vì thường chúng ta sử dụng cả hai từ này tùy theo ngữ cảnh.
Tiếng Việt có một đặc điểm thú vị, đó là một từ có thể có nhiều nghĩa và có nhiều từ cùng chỉ một ý nghĩa. Ví dụ, từ 'phán xét' có thể được dịch là 'đánh giá' hoặc 'phê phán'. Như câu 'Don’t judge the book by its cover' thường được dịch là 'Đừng đánh giá quyển sách qua bìa'
Hiểu biết sự khác biệt giữa đánh giá (assessment) và phán xét (judgment)
Trích dẫn từ bài viết của GS. TS. Nguyễn Văn Tuấn [1] “Chúng ta cần phải phân rõ giữa việc đánh giá và phán xét. Đánh giá là một tuyên bố mô tả về sự kiện hoặc sự vật dựa trên quan sát trung lập và khách quan; trong khi đó, phán xét là một tuyên bố cá nhân và chủ quan. Đánh giá có thể được coi là một phương pháp khoa học, trong khi phán xét dựa trên cảm tính và định kiến” và “Tóm lại, đánh giá mang tính tích cực, trong khi phán xét mang tính tiêu cực” Những dòng trên đã tóm tắt những điều tôi muốn trình bày trong phần này. Thường khi chúng ta 'đánh giá' một ai đó, thực tế là đa số chúng ta đang phán xét họ vì hầu hết 'đánh giá' của chúng ta chỉ dựa trên ít thông tin từ chủ thể, còn lại là dựa trên cảm tính, giả định và định kiến của chính bản thân. Phán xét thường dựa trên giả định rằng “ta đúng, người khác sai” cùng với sự tự tin là ta biết một chút về đối tượng, mặc dù thực tế không nhất thiết như vậy. Khi phát ngôn phán xét, người nói tỏ ra cao ngạo và thường thiếu sự thông cảm, chỉ biết chỉ trích và chê bai. Người phán xét tin rằng họ thông minh, trong khi đối tượng lại ngược lại. Trong bài viết này, tôi sẽ sử dụng cả hai từ 'đánh giá' và 'phán xét'. Tuy nhiên, tôi sẽ ưa dùng từ 'đánh giá' hơn vì nghe nhẹ nhàng hơn, nhưng ý của từ 'đánh giá' ở đây xin mọi người hiểu theo nghĩa của từ 'phán xét'
Mọi người đều đánh giá lẫn nhau. Chúng ta đánh giá hành động, lời nói của nhau. Thích dán mác cho mọi người. Đánh giá theo học vấn, tuổi tác, chủng tộc, tôn giáo, giới tính, ngoại hình, thu nhập, tầng lớp, hành vi... Đánh giá kéo theo đâu đó mọi lúc, mọi nơi và mọi hình thức. Vậy lý do là gì? [2]Nguyên nhân
Tham khảo từ một số nguồn [1],[2],[3] và tổng kết một số lý do vì sao chúng ta thường đánh giá người khác như sau:
Lòng bất an: Đây là lý do hàng đầu khiến mọi người đánh giá. Nếu không hài lòng với bản thân, chúng ta thường tự hạ thấp người khác để tự an ủi.
Nỗi sợ: Chúng ta giảm đánh giá người khác để tự an ủi do sợ hãi. Chúng ta tập trung vào những gì họ thiếu thốn, làm cho bản thân cảm thấy hơn hẳn. Người khác trở thành mối đe dọa trong suy nghĩ của chúng ta, vì vậy chúng ta cần giảm bớt mối đe dọa đó.
Tính kiêu hãnh: Đánh giá người khác để tự cao thượng. Chúng ta đánh giá họ chỉ để tự an ủi về những gì mình đã hoặc không làm. Đánh giá đó đến từ sự tự cao tự đại của bản thân.
Khao khát: Ta ngậm ngùi trước thành công, may mắn hay tài năng của người khác... Đánh giá này thường sinh ra từ sự đố kỵ vì họ sở hữu những điều mà ta không có, khiến ta cảm thấy họ không xứng đáng với những gì họ đạt được.
Cảm giác cô đơn: Trong cảm giác cô đơn, ta thường tìm cách thiết lập mối quan hệ bằng cách đánh giá người khác. Nhưng đó chỉ là cách kết bạn tiêu cực, nơi mà mọi người chỉ tụ họp để nói xấu và chỉ trích mà không có hành động tích cực nào.
Nguyên nhân sâu xa hơn
Mình đã tìm thấy vài bài viết thú vị về nguyên nhân sâu xa của việc đánh giá người khác. Bạn có thể đọc thêm tại các nguồn này [4], [6]Lý thuyết quy kết (Attribution Theory)
Con người thường muốn tìm nguyên nhân cho hành động và hành vi của mình. Trong lĩnh vực tâm lý xã hội, quy kết là quá trình chúng ta sử dụng để giải thích nguyên nhân của hành vi và sự kiện. Quy kết giúp chúng ta hiểu vì sao mọi người lại hành động như vậy Tuy nhiên, việc quy kết cũng dễ dẫn đến các định kiến. Thường, chúng ta tập trung vào hành vi mà không xem xét đến bối cảnh hoặc tình huống gây ra hành vi đó. Do đó, đánh giá của chúng ta thường không chính xác vì thiếu thông tin và chứa đựng nhiều định kiến cá nhân [4]Hiện tượng phản chiếu (Projection)
Theo nhà tâm lý học nổi tiếng người Thuỵ Sỹ Carl Jung, “Mặc dù chúng ta có thể tránh nhìn nhận những sai lầm của bản thân, nhưng chúng ta vẫn muốn giải quyết chúng ở mức độ sâu hơn, vì vậy chúng ta dễ dàng phóng đại những sai lầm đó ở người khác”. Chúng ta thường nhìn thấy ở người khác những gì chúng ta chứa đựng bên trong chính mình. Theo Jung, trong tâm trí của chúng ta tồn tại một “cái bóng”. Cái bóng này là phần tối tăm, vô thức trong tính cách của chúng ta. Theo ông, cái bóng – mang tính bản năng và phi lý trí – thường phản chiếu, khiến chúng ta nhìn thấy những điểm yếu và thiếu sót của chính mình ở người khác [4] Nhà tâm lý học Raymond Cattell, người Mỹ gốc Anh, nổi tiếng với nghiên cứu về tính cách, đã xác định 16 khía cạnh của tính cách mà chúng ta đều có (trong bài viết trên trang web của mình đã liệt kê 16 đặc điểm này). Tất cả các đặc điểm này thực sự làm nên bản chất của chúng ta; sự khác biệt chỉ nằm ở cách mỗi đặc điểm được thể hiện. Theo Cattell, mỗi người chỉ đơn giản thể hiện các đặc điểm này theo cách riêng của họ, vào thời điểm và lĩnh vực khác nhau trong cuộc sống. Một số có thể nổi bật, trong khi một số khác có thể không. Khi chúng ta đánh giá người khác về một đặc điểm nào đó, thực ra chúng ta đang đánh giá bản thân mình vì chúng ta chưa hoàn toàn sở hữu hoặc chấp nhận đặc điểm đó trong chính mình [4] Tóm lại, nguyên nhân sâu xa hơn của việc tại sao chúng ta thường dễ dàng đánh giá người khác là:- Việc đánh giá dựa trên những gì chúng ta nhìn thấy thường diễn ra nhanh chóng và tự động trong tâm trí. Chúng ta không cần phải suy nghĩ hay lập luận nhiều để đưa ra một phán xét.
- Chúng ta đánh giá người khác dựa trên hệ quy chiếu của chúng ta (thường chứa đựng thiên kiến)
- Chúng ta đánh giá người khác về một đặc điểm nào đó vì chúng ta chưa chấp nhận hoặc chưa có điều đó trong bản thân
Trong quá trình đánh giá, liệu chúng ta đang phản ánh người khác hay bản thân mình?
Thế giới xung quanh chúng ta là một bức tranh phản chiếu chính bản thân ta, và việc phê phán người khác không chỉ làm rõ danh tính của họ mà còn phản ánh sự tự nhận biết của chính ta. Thường thì, những gì chúng ta khước từ và đánh giá tiêu cực ở người khác lại là những góc khuất chúng ta không muốn nhìn thấy trong bản thân. Thước đo mà ta áp dụng cho chính bản thân chính là thước đo mà ta áp dụng cho thế giới xung quanh. Cách ta đánh giá bản thân cũng chính là cách ta đánh giá người khác, và cách ta tin rằng người khác đánh giá ta [6] Những gì khiến ta cảm thấy không hài lòng về người khác có thể giúp ta nhận biết về bản thân, ý thức về chính mình. Những điều ta nhìn thấy ở người khác thường là những gì ta thấy trong chính mình, và những gì khiến ta không thoải mái ở người khác có thể là những gì ta không thích ở bản thân. Đó là lý do tại sao những người tự ti nghĩ rằng họ xấu xa tìm kiếm tất cả những điều tiêu cực của những người xung quanh. Và tại sao những kẻ lười biếng và không nỗ lực cũng tìm kiếm tất cả những đặc điểm lười biếng và thiếu nỗ lực ở người khác. Đó là lý do tại sao những quan chức tham nhũng thích tham nhũng: bởi vì họ cho rằng người khác cũng tham nhũng như họ. Đó là lý do tại sao những kẻ gian lận chọn lừa dối: bởi vì họ tin rằng người khác cũng sẽ lừa dối nếu có cơ hội. Đó là lý do tại sao những người không tin tưởng người khác thì không được người khác tin tưởng [6] Đánh giá là tương đối, là sự so sánh hoặc xác nhận liên tục về mọi thứ mà ta cảm nhận với những gì ta tin tưởng. Niềm tin và tiêu chuẩn của ta có thể phản ánh các đặc điểm tính cách, hoàn cảnh (ở nhiều mức độ như xã hội, văn hóa hoặc tôn giáo) và kinh nghiệm của ta. Do đó, đánh giá của ta không bao giờ là tuyệt đối và rõ ràng nó không thể chính xác với người khác vì họ có thể có đặc điểm, hoàn cảnh hoặc tiêu chuẩn khác với ta. [4],[6]Tác động của việc đánh giá, phê phán
Khi ta vội vàng đánh giá hay phê phán, ta đánh mất cơ hội hiểu đúng toàn bộ tình hình hoặc nhận biết sự thật chưa được tiết lộ [4]. Hay nói cách khác, ta đưa ra nhận xét nhanh chóng dựa trên ít thông tin và lấp đầy thiếu sót thông tin bằng định kiến của mình, khiến ta không thể nhìn thấy cả bức tranh hoặc sự thật toàn diện. Thói quen đánh giá, phê phán tạo nên một môi trường tiêu cực tích tụ. Trong xã hội, có những người chỉ biết mắng mỏ, không biết khen ngợi. Với họ, mọi người đều xấu, mọi người đều tồi, mọi người đều gặp vấn đề. Họ sống bằng việc chỉ trích người khác mà không bao giờ nhìn vào bản thân. Họ tạo ra một thế giới tiêu cực bằng cái nhìn của mình, nơi mọi thứ dường như chỉ toàn là những kẻ xấu [1]. Hãy quan sát cách cộng đồng xung quanh chúng ta (trên Mytour, Facebook, mạng xã hội, xóm làng, phường xã, quận huyện, tỉnh thành, quốc gia) đang bị ảnh hưởng bởi 'văn hoá' chê trách và chỉ trích quá mức.
Để tránh đánh giá người khác
Việc đánh giá là bản năng tự nhiên của con người, vì vậy việc nói 'Đừng đánh giá người khác' thật sự trở nên vô nghĩa vì gần như không thể chống lại bản năng đó. Thay vào đó, chúng ta có thể học cách đánh giá một cách có suy nghĩ hơn, dịch chuyển từ việc phê phán sang việc đánh giá. Chúng ta cũng có thể đánh giá thế giới xung quanh một cách tích cực và rộng lượng hơn, không cố gắng áp đặt quan điểm cá nhân mà thay vào đó chấp nhận bản chất của nó: [4]- Mở lòng: Trước khi đánh giá, hãy cố gắng hiểu với tâm hồn mở rộng, chỉ như vậy mới có thể thấu hiểu được quan điểm, suy nghĩ và hành vi nằm ngoài kiểu mẫu của chúng ta
- Duy trì sự tò mò: Hãy giữ cho tâm trạng tò mò, nhớ rằng sẽ luôn có những tình huống chúng ta chưa thể hiểu hoàn toàn và đôi khi những điều chúng ta cho là đúng hôm nay có thể hoàn toàn sai vào ngày mai (nhớ lại thời điểm mọi người tin rằng trái đất là phẳng)
- Thể hiện sự đồng cảm: Hãy cảm thông với hoàn cảnh của người khác khi đôi khi chúng không nằm trong tầm nhìn của chúng ta. Mỗi người sinh ra và lớn lên trong hoàn cảnh khác nhau và mỗi người đều có 'nỗi khổ riêng'
- Tự nhận thức: Thực hành sự nhận thức về bản thân bằng cách tha thứ, chấp nhận và tử tế với bản thân. Đối mặt với bản thân, chúng ta càng hiểu bản thân, càng hiểu người khác; hiểu về cách tiếp nhận của mình sẽ giúp chúng ta đánh giá một cách công bằng, kiên nhẫn và rộng lượng với người khác
- Dành thời gian để hiểu nguồn gốc và lý do của hành động hoặc vẻ ngoài của người khác. Bất kể họ trông như thế nào, cư xử ra sao, mọi người đều đang vật lộn và chiến đấu với những thử thách của riêng họ.
- Phát hiện sự bất an trong lòng bạn và tập trung vào việc phát triển bản thân thay vì chỉ trích người khác. Hành động của họ có phản ánh bạn không? Bắt đầu từ việc tự nhận thức nhiều hơn về chính mình trước khi phê phán người khác.
- Xem xét mối quan hệ bạn bè và nhóm của bạn. Chúng có tính xây dựng, hay chỉ mang tính tiêu cực? Nếu là điều sau, hãy tách bản thân ra và tập trung vào việc xây dựng mối quan hệ dựa trên tính tích cực và sự tôn trọng.
