Bản ngã thực sự là gì và làm thế nào để nhận biết nó trong mỗi hành trình của bạn

Có thể bạn vẫn còn trẻ và đầy hoài bão. Có thể bạn vẫn còn trẻ và đang đối mặt với những thách thức. Có thể bạn vừa đạt được vài triệu đô đầu tiên, ký kết một hợp đồng thành công, gia nhập một tập đoàn hàng đầu, hoặc có thể bạn đã có đủ tiền để sống cuộc sống ấm êm suốt đời. Có thể bạn cảm thấy mất phương hướng khi đạt được thành công. Có thể bạn phải đối mặt với nhiệm vụ giúp đỡ những người khác vượt qua khó khăn. Có thể bạn mới bị sa thải. Có thể bạn vừa trải qua những thất bại nặng nề.

Dù bạn đang ở đâu và làm gì, kẻ thù tồi tệ nhất vẫn tồn tại bên trong bạn: bản ngã của bạn.

Bạn có thể nghĩ rằng “Tôi không phải là người như vậy”, “Chưa bao giờ có ai gọi tôi là kẻ ích kỷ”. Có thể bạn luôn tin rằng bạn là người biết cách cân bằng cuộc sống. Nhưng đối với những người có hoài bão, tài năng, lòng quyết tâm và tiềm năng, bản ngã luôn là rào cản. Dù bạn là nhà tư duy, người lao động, người sáng tạo hay doanh nhân, thứ khiến chúng ta kỳ vọng nhiều nhất lại chính là thứ tấn công vào bóng tối tâm hồn của chúng ta.

Cuốn sách này đề cập đến bản ngã, nhưng không theo quan điểm của Freud. Freud giải thích bản ngã là người cưỡi trên lưng ngựa, con ngựa biểu tượng cho hành động vô thức mà bản ngã cố điều khiển. Ngược lại, các nhà tâm lý hiện đại lại dùng thuật ngữ “kẻ ái kỷ” để chỉ những người quá coi trọng bản thân và coi thường người khác. Tất cả đều đúng, nhưng ít giá trị thực tế.

Bản ngã thường được giải thích là niềm tin mù quáng vào tầm quan trọng của bản thân. Đó là định nghĩa mà tôi sẽ sử dụng trong cuốn sách này. Bản ngã là một đứa trẻ nóng nảy tồn tại trong mỗi người, là kẻ sống bất chấp theo cách mình muốn. Nhu cầu được tốt hơn, nhiều hơn, được công nhận vượt qua mọi lợi ích hợp lý – đó là bản ngã. Đó là cảm giác vượt trội và chắc chắn vượt xa mọi ranh giới của sự tự tin và tài năng.

Khi ý niệm về bản thân và thế giới phát triển mạnh tới mức bắt đầu bóp méo thực tại quanh ta. Theo lý giải của huấn luyện viên bóng bầu dục Bill Walsh, đó là khi “lòng tự tôn vào chính mình trở thành ngạo mạn, sự quyết đoán trở thành ngoan cố và tự tin trở thành phóng túng bất cần”. Đó chính là bản ngã, và như nhà văn Cyril Connolly từng cảnh báo, nó là “thứ kéo chúng ta xuống như lực hấp dẫn”.

Bản ngã là kẻ thù của những điều bạn muốn và những gì bạn có. Của việc làm chủ một ngôn nghề. Của cái nhìn soi sáng thực tế. Của sự hòa đồng với người khác. Của việc xây dựng lòng trung thành và hỗ trợ. Của tuổi thọ. Của việc gìn giữ và phát huy thành công. Bản ngã đẩy lùi những thuận lợi và cơ hội. Bản ngã là thứ nam châm thu hút những rắc rối và mâu thuẫn.

Đại đa số chúng ta không phải là “người ích kỷ”, nhưng bản ngã luôn hiện hữu trong gốc rễ của hầu hết mọi khó khăn và trở ngại tiềm ẩn, từ lý do tại sao chúng ta không thể thắng đến lý do tại sao chúng ta luôn phải thắng và thắng bằng mọi giá. Từ lý do chúng ta không có thứ mình muốn cho tới lý do tại sao việc sở hữu nó không khiến chúng ta vui hơn.

Ít khi chúng ta nhìn nhận theo cách này. Thường chúng ta đổ lỗi cho người khác cho mọi rắc rối của mình. Như nhà thơ Lucretius đã nói, chúng ta là 'kẻ bệnh hoạn ngờ nghệch, không hiểu rõ căn nguyên bệnh tình của mình'.

Dù có tham vọng hay mục tiêu nào - lớn hay nhỏ - bản ngã vẫn phá hoại chúng ta trên con đường mà chúng ta đặt cược tất cả để theo đuổi.

Giám đốc điều hành tiên phong Harold Geneen đã so sánh tính vị kỷ với chứng nghiện rượu: 'Kẻ vị kỷ không đi loạng choạng, không đá văng mọi thứ tứ tung. Anh ta không lắp bắp, cũng không nói lẩn thẩn. Thay vào đó, anh ta trở nên ngày càng kiêu ngạo hơn, và một số người không biết điều gì ẩn sau thái độ đó, đã ngộ nhận cái ngạo mạn của mình là sức mạnh và sự tự tin.' Nói cách khác, họ bắt đầu ngộ nhận về chính mình. Họ không nhận ra căn bệnh mình bị nhiễm hay sự thật là họ đang tự kết liễu mình với bản ngã.

Nếu bản ngã là tiếng nói bảo với chúng ta rằng ta tốt hơn chính mình, ta có thể nói bản ngã đó đang cản trở thành công thực sự bằng cách ngăn chặn sự kết nối trực tiếp và thành thực với thế giới xung quanh ta. Một trong số các thành viên đầu tiên của Nhóm Nghiện rượu Ẩn danh (Alcoholics Anonymous) định nghĩa bản ngã là “một sự chia rẽ có ý thức khỏi”. Khỏi cái gì? Mọi thứ.

Sự chia cắt này thể hiện qua nhiều khía cạnh tiêu cực: chúng ta không thể hợp tác với người khác khi xây dựng những bức tường ngăn cách. Chúng ta không thể cải thiện thế giới nếu không hiểu về nó cũng như về bản thân. Chúng ta không thể tiếp nhận phản hồi nếu không thể hoặc không muốn nghe ý kiến từ bên ngoài. Chúng ta không thể nhận biết cơ hội - hoặc tạo ra cơ hội - nếu không nhìn thấy những gì đang tồn tại ngay trước mắt, thay vì sống trong ảo tưởng của chính mình. Nếu không đánh giá chính xác khả năng của bản thân so với người khác, thì những gì chúng ta có chỉ là mơ hồ thay vì tự tin. Làm thế nào chúng ta có thể đuổi kịp, thúc đẩy hoặc lãnh đạo người khác nếu không thể thấu hiểu những nhu cầu của họ - bởi vì chúng ta đã mất kết nối với bản thân?

Nghệ sĩ biểu diễn Marina Abramovic từng thẳng thắn chia sẻ: “Khi bạn bắt đầu tin vào sự vĩ đại của chính mình, đó là lúc sự sáng tạo của bạn đã chết.” Dù mọi thứ về bản ngã trở nên tiêu cực, có một điều nó có thể mang lại, đó là sự an ủi. Theo đuổi công việc lớn lao - dù là về thể thao, nghệ thuật hay kinh doanh - đều đáng sợ. Bản ngã sẽ xoa dịu nỗi sợ hãi đó. Đó là lời an ủi cho nỗi bất an. Thay vì phần nhận thức và lý trí trong tâm hồn, bản ngã thích nghi và phản ứng tự nhiên, nói với chúng ta những điều chúng ta muốn nghe, vào thời điểm mà chúng ta muốn nghe.

Nhưng đó chỉ là một sự an ủi tạm thời đi cùng với hậu quả dài hạn.

Văn hóa của chúng ta đang thổi bùng ngọn lửa bản ngã hơn bao giờ hết. Không gì dễ dàng hơn việc tự nói - tự ca ngợi bản thân. Chúng ta có thể tự tỏ ra mục tiêu kiếm được hàng triệu đô la với những người theo dõi và người hâm mộ của mình - điều mà chỉ có ở các ngôi sao âm nhạc hoặc các nhà lãnh đạo tôn giáo. Chúng ta có thể theo dõi và tương tác với thần tượng của mình trên Twitter, đọc sách, lướt web và xem các bài nói chuyện trên TED Talk, hấp thụ mỗi dòng cảm hứng như chưa từng được trải qua (có cả một ứng dụng cho điều đó). Chúng ta có thể tự xưng là giám đốc điều hành của một công ty tồn tại chỉ trên giấy tờ. Chúng ta có thể đăng tin tức về bản thân trên các phương tiện truyền thông xã hội và nhận được sự ca ngợi. Chúng ta có thể xuất bản các bài viết về chính mình trên các kênh truyền thông từng được xem là khách quan.

Một số người thường làm việc này thường xuyên hơn những người khác, nhưng đó chỉ là vấn đề về mức độ.

Không chỉ dừng lại ở công nghệ, chúng ta còn được nhắc nhở rằng phải tin vào sự khác biệt của bản thân. Chúng ta được khuyên bảo rằng phải nghĩ lớn, sống vĩ đại và “có lòng can đảm phi thường”. Chúng ta nghĩ rằng thành công đòi hỏi một tầm nhìn táo bạo hoặc một kế hoạch càn quét nào đó - sau tất cả đó là thứ mà những nhà sáng lập công ty này hoặc đội vô địch kia phải có (Nhưng liệu họ có không? Thực sự có không?). Chúng ta thấy dáng điệu của những kẻ nghênh ngang đón nhận hiểm nguy và những người thành công trên các phương tiện truyền thông, rồi háo hức chờ đợi thành công của chính mình, cố gắng chuẩn bị thái độ và điệu bộ đúng mực cho bản thân.

Chúng ta dự đoán mối quan hệ nhân quả không tồn tại. Chúng ta nghĩ rằng dấu hiệu thành công cũng giống như thành công thực sự - và với sự ngây thơ của mình, chúng ta nhầm lẫn hậu quả với nguyên nhân.

Chắc chắn bản ngã đóng một vai trò quan trọng. Nhiều nhân vật lịch sử nổi tiếng là tự cao tự đại. Nhưng cũng có nhiều thất bại thảm hại bắt nguồn từ sự tự cao đó. Thực tế là như vậy. Nhưng chúng ta đang sống trong một nền văn hóa thúc đẩy chúng ta thử vận may. Khi đặt cược, hãy lời số tiền đi.

Trong mọi thời điểm của cuộc sống, mỗi người đều trải qua ba giai đoạn. Chúng ta mong muốn điều gì đó - cố gắng tạo ra một dấu ấn trong vũ trụ. Chúng ta đạt được thành công - ít hay nhiều. Hoặc thứ ba, chúng ta thất bại - một lần hoặc nhiều lần. Đa số chúng ta đều trải qua ba giai đoạn này theo một chu trình - chúng ta mong muốn cho tới khi thành công, chúng ta thành công cho tới khi thất bại hoặc khi chúng ta cảm thấy hứng thú với điều gì đó khác, rồi chúng ta thất bại và một lần nữa, chúng ta lại bắt đầu mong muốn hoặc đạt được thành công.

Bản ngã là kẻ thù bên cạnh mỗi bước đi trên con đường này.

• Trong giai đoạn mong muốn, bản ngã khiến chúng ta mơ mộng và ngăn cản chúng ta tiếp nhận phản hồi, một yếu tố không thể thiếu để phát triển và trưởng thành.
• Trong giai đoạn thành công, bản ngã đe dọa những gì chúng ta đã xây dựng. Bản ngã đổ lỗi vào chúng ta sự phân tâm, tự tin sai lầm và ham muốn danh vọng, khiến chúng ta lơ là nền móng và tiêu tốn năng lượng.
• Trong giai đoạn thất bại, bản ngã khiến chúng ta không thể học từ sai lầm và từ việc nhìn nhận khách quan hành động của mình.

Một mặt, bản ngã là kẻ thù của sáng tạo, bảo dưỡng và phục hồi. Khi mọi thứ diễn ra nhanh chóng và dễ dàng, nó không đáng lo ngại. Nhưng khi thế giới thay đổi, khó khăn ập đến...

Ngược lại, ta nhận thấy sự khiêm nhường và ý thức tự giác là điều cần thiết ở mọi giai đoạn. 

• Trong giai đoạn khao khát, ta mong muốn sống theo hoài bão nhưng vẫn thực tế. Sự sáng tạo và trưởng thành có thể phát triển từ ý thức sẵn lòng học hỏi và thực hành phẩm chất như kiên nhẫn và cần cù. 
• Ở giai đoạn thành công, ta có thể biết ơn và duy trì kết nối với mục tiêu cũng như với những thứ xung quanh. Cần giữ sự mở cửa và sẵn lòng học hỏi – kiên định và kiềm chế sự thúc đẩy vượt quá khả năng của bản thân.
• Ở giai đoạn thất bại, ta biết tự suy nghĩ và chỉ tạm thời bị ảnh hưởng bởi hoàn cảnh bên ngoài. Có thể tách biệt bản thân khỏi những sai lầm và tìm ra khả năng phục hồi để vượt qua thất bại.'

Đó là chu trình vô tận của ba giai đoạn khao khát, thành công và thất bại cũng như vai trò mà bản thân đóng góp trong từng giai đoạn. Đây cũng là ba phần mà cuốn sách này đề cập: Khao khát. Thành công. Thất bại và Trở ngại.

Mục tiêu của cuốn sách này rất đơn giản: giúp bạn kiểm soát bản thân trước khi những thói quen xấu chiếm lĩnh, thay thế những cám dỗ bằng sự khiêm nhường và kỷ luật mỗi khi thành công cũng như củng cố sức mạnh và ý chí để đối mặt với số phận, không bao giờ gục ngã. Tóm lại:

• Khiêm nhường với khao khát.
• Nhẹ nhàng khi thành công.
• Mạnh mẽ trong thất bại.

Dù vậy không có nghĩa là bạn không đặc biệt hoặc không có điều gì để đóng góp trong thời gian ngắn ngủi trên thế giới này. Cũng không có nghĩa là không có không gian để bạn vượt qua các giới hạn sáng tạo, để sáng tạo, để truyền cảm hứng hoặc để hướng đến những cải tiến và thay đổi đầy tham vọng. Ngược lại, để thực hiện những điều này một cách chính xác và đối mặt với rủi ro, chúng ta cần sự cân bằng. Như Quaker William Penn đã nói: “Những tòa nhà vững chắc giữa sóng gió cần phải có một nền móng chắc chắn.” 

- Trích từ cuốn sách 'Chiến thắng bản thân - Đánh bại kẻ thù lớn nhất của chính bạn'