Bí ẩn về chữ viết cổ đại của Đế chế Kushan cuối cùng đã được giải mã

Các nhà nghiên cứu khảo cổ đã giải mã một phần của hệ thống chữ viết 'không xác định' từ Đế chế Kushan bằng cách áp dụng kỹ thuật tương tự đã được sử dụng để giải mã Đá Rosetta.

Đế chế Kushan là một quốc gia cổ đại kéo dài từ Uzbekistan ngày nay đến khu vực bắc Ấn Độ hiện đại, và đã đóng vai trò quan trọng trong việc lan truyền Phật giáo đến Đông Á từ thế kỷ thứ nhất đến thế kỷ thứ ba.

Từ những năm 1950 trở đi, các nhà khảo cổ đã bắt đầu xác định và nghiên cứu các tài liệu mang 'chữ viết Kushan không xác định', nhưng họ vẫn chưa thể hiểu ý nghĩa của các ký tự bí ẩn này. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu từ Đức và Tajikistan đã công bố vào tháng 7 năm 2023 rằng họ đã cuối cùng giải mã được một phần của hệ thống chữ viết cổ này.

Các nhà nghiên cứu đã đạt được điều này bằng cách so sánh một văn bản song ngữ mà các nhà khảo cổ Pháp đã tìm thấy ở Afghanistan vào những năm 1960 với một văn bản song ngữ mà các nhà khảo cổ Tajik đã xác định được ở Tajikistan vào năm 2022.

Văn bản song ngữ hoặc tam ngữ là các ví dụ có hai hoặc ba ngôn ngữ khác nhau nhưng cùng mang nghĩa gần như giống nhau. Tương tự như Phiến đá Rosetta, những văn bản có nhiều chữ viết này giúp các nhà nghiên cứu nhận diện các ký tự và cụm từ trong hệ thống chữ viết cổ đại của Kushan.

Các nhà nghiên cứu khảo cổ lần đầu tiên phát hiện chữ viết Kushan vào những năm 1950 khi họ phát hiện các ký tự được viết bằng mực trên một cầu thang tại Surkh Kotal, Afghanistan. Vào những năm 1960, những nhà nghiên cứu khảo cổ học Pháp phát hiện loại chữ viết này trên một tảng đá ở Dašt-i Nāwur, cũng ở Afghanistan. Văn bản trên tảng đá bao gồm chữ Kushan cùng với hai chữ viết khác đại diện cho ngôn ngữ Bactria và ngôn ngữ Gāndhārī.

Tuy nhiên, văn bản tam ngữ không mang lại bước đột phá ngay lập tức trong việc hiểu chữ viết Kushan. Svenja Bonmann, một nhà nghiên cứu ngôn ngữ học tại Đại học Cologne ở Đức, và là tác giả chính của một nghiên cứu gần đây, cho biết điều này một phần là do những nhà khảo cổ học Pháp đã chụp ảnh chất lượng thấp và sử dụng bản vẽ không chính xác của văn bản song ngữ để thảo luận về phát hiện này. Bài báo về chữ viết Kushan không xác định được đăng trên tạp chí Transactions of the Philological Society vào tháng 7 năm 2023.

Với không có hình ảnh rõ ràng và chính xác của văn bản song ngữ, các nhà nghiên cứu không thể dịch chữ viết Kushan. Trong vài thập kỷ tiếp theo, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy nhiều ví dụ khác về chữ viết này, bao gồm cả một chiếc bát bạc có chữ viết ở Kazakhstan, nhưng ý nghĩa của nó vẫn không được giải đáp. Sau đó, vào năm 2022, các nhà khảo cổ học Tajikistan đã xác định được một văn bản song ngữ tại Hẻm núi Almosi ở Tajikistan chứa chữ viết Kushan chưa được biết đến cùng với ngôn ngữ Bactria.

Jakob Halfmann, một nhà nghiên cứu ngôn ngữ học tại Đại học Cologne và là đồng tác giả của một bài báo gần đây, nói rằng: 'Các nhà khảo cổ học đang theo dõi thông tin từ một người địa phương. Anh ấy đã nhìn thấy dòng chữ trên sườn núi gần nơi anh ấy sống, và anh ấy đã cố gắng báo cho các nhà khảo cổ về điều này trong một thời gian dài, nhưng họ chỉ tin vào anh ấy và lắng nghe vào năm ngoái. Sau đó, họ bắt đầu một cuộc thám hiểm và thực sự phát hiện ra rằng thực sự có dòng chữ ở đó'.

Sau khi xác định vị trí của văn bản song ngữ, nhà khảo cổ Tajik Bobomullo Bobomulloev đã cùng Bonmann, Halfmann và Natalie Korobzow, một nhà nghiên cứu ngôn ngữ học khác tại Đại học Cologne, để giải mã văn bản (Bobomulloev và Korobzow cũng là đồng tác giả của một bài báo gần đây).

Một trong những phát hiện quan trọng của họ là tên của nhà cai trị, vua Vema Takhtu xuất hiện trong các phần Bactria của cả văn bản song ngữ và tam ngữ, cho phép họ xác định tên của ông trong cả hai phần của văn bản chữ viết Kushan.

Phương pháp này tương đương với quá trình mà nhà ngôn ngữ học người Pháp Jean-François Champollion đã sử dụng khi phiên dịch Phiến đá Rosetta, nơi có một đoạn văn được viết bằng chữ tượng hình Ai Cập, chữ viết Demotic của Ai Cập và chữ viết Hy Lạp. Champollion bắt đầu bằng cách xác định các tên hoàng gia như Cleopatra trong chữ viết Hy Lạp và sau đó tìm thấy chúng trong các phần của đá Ai Cập cổ đại.

Hầu hết các ví dụ khảo cổ về chữ viết Kushan từ thế kỷ 2 TCN đến thế kỷ 3, được tìm thấy ở các quốc gia hiện nay như Kazakhstan, Uzbekistan, Tajikistan và Afghanistan. Chữ viết tương ứng với một ngôn ngữ Iran không xác định có thể là một trong những ngôn ngữ chính thức của Đế quốc Kushan, cùng với các ngôn ngữ như Bactria, Gāndhārī và tiếng Phạn.

Một lý do quan trọng khiến nghiên cứu của Bonmann và đồng nghiệp có ý nghĩa là nó cung cấp thêm bằng chứng về sự tồn tại của Vema Takhtu, người đã cai trị Đế chế Kushan trong thế kỷ thứ nhất và mở rộng lãnh thổ sang phía tây bắc Ấn Độ. Trước đó, một số học giả đã tranh luận về việc vị vua này có thực sự tồn tại hay không. Việc xác định tên của ông trong hai ví dụ khác nhau về chữ viết Kushan đã cung cấp thêm bằng chứng lịch sử rằng ông là một nhà cai trị quan trọng của Đế chế Kushan.

Ngoài việc xác định tên của Vema Takhtu, các tác giả của bài báo gần đây cũng xác định các cụm từ “vua của các vị vua” và “vị cứu tinh vĩ đại”—cả hai đều mô tả về Vema Takhtu. Các tác giả ước tính rằng họ đã giải mã được khoảng một nửa số ký tự Kushan và hy vọng sẽ giải mã được nhiều hơn nữa trong tương lai. Nghiên cứu sâu hơn có thể cung cấp thêm thông tin về đế chế và những người sống ở đó khoảng hai thiên niên kỷ trước.