Bí mật về cốc bia vại 'huyền thoại' tại Hà Nội: Được thiết kế trong vòng 1 giờ, kiểm soát thị trường suốt 40 năm không có đối thủ

Người cha của cốc bia này là nghệ sĩ Lê Huy Văn. Chiếc cốc thuỷ tinh vại có màu xanh mát, trắng sáng, mờ đục đặc trưng, đơn giản nhưng lại toát lên sức sống mạnh mẽ, không thể thay thế.

Uống bia là một phần không thể thiếu trong văn hóa đường phố của người dân Hà Nội. Dù cốc bia hơi có giá 'rẻ mạt' nhưng lại có sức hút riêng và thậm chí trở thành thứ đồ uống 'giải khát' trong những ngày hè nóng nực.

Tuy nhiên, ít ai để ý rằng hầu hết các quán nhậu thường chỉ sử dụng một loại cốc duy nhất. Đó chính là chiếc cốc thuỷ tinh vại, có màu xanh mát, trắng sáng, mờ đục đặc trưng. Khi chạm vào, cảm giác thô ráp lan tỏa khắp chiếc cốc. Nhìn từ trên cao, hàng ngàn, thậm chí hàng triệu bọt khí nhỏ nhắn bám đều quanh cốc, giống như những bọt bia nhẹ nhàng tan chảy trong lớp thủy tinh mát mẻ.

Thực tế, chiếc cốc này đã trải qua hơn 40 năm.

Trong thời kỳ khan hiếm, dù bia hơi được xem là một loại hàng xa xỉ nhưng các cửa hàng Mậu dịch quốc doanh, nơi bán bia của nhà nước, luôn đông đúc mỗi buổi chiều. Hình ảnh hàng trăm người đợi đến lượt mua bia, nhưng thất vọng ra về vì hết bia không phải là hiếm.

Vào thời điểm đó, người dân Hà Nội sử dụng đủ loại cốc chén từ lớn đến nhỏ. Vào năm 1976, nghệ sĩ Lê Huy Văn, người đang làm việc tại Phòng Kỹ thuật của Công ty Liên hiệp Xã Tiểu thủ Công nghiệp Trung ương, được giao nhiệm vụ thiết kế chiếc cốc uống bia để đáp ứng nhu cầu của người dân.

Trước đó, ông đã có thời gian dài làm việc và học tập trong lĩnh vực mỹ thuật tại Đức.

Ông chia sẻ với Báo Đấu Thầu: 'Tôi đến Đức khi mới 12 tuổi để học cấp hai, sau đó chuyển sang Trường dạy nghề Kamera - und Kinowerke Dresden. Tại đây, tôi được đào tạo về cơ khí chính xác, điều này đã giúp tôi có nền tảng thực tiễn để học về thiết kế sau này. Sau 3 năm học tại Dresden, tôi rời bỏ bờ sông Elbe lãng mạn của Đức và trở về với mùi khói lam chiều, bữa cơm cà kho của quê nhà'.

Chưa đầy một giờ sau khi được giao nhiệm vụ, hình dáng của chiếc cốc đã xuất hiện trên bản vẽ và chỉ sau 3 ngày, chiếc cốc bia vại 'huyền thoại' đầu tiên đã được sản xuất tại HTX Thủy tinh Dân Chủ.

Nghệ sĩ Lê Huy Văn nhớ lại: 'Trên bản vẽ, tôi đã thiết kế chiếc cốc với hình dáng côn, miệng rộng để dễ dàng xếp chồng lên nhau; trên thân cốc có các rãnh tròn giúp cầm nắm thuận tiện. Cốc được làm từ thủy tinh tái chế, không chỉ bảo vệ môi trường mà còn giá rẻ...và đủ cứng để khi chạm không bị vỡ. Dung tích của cốc là nửa lít, phù hợp với thời điểm khi mua bia bị hạn chế. Mỗi lần mua chỉ được phép mua 1 cốc, sau khi uống xong phải quay lại mua thêm, vì thế cốc được thiết kế lớn để tiện cho việc mua bia'.

Quy trình chế tạo cốc bia khá đơn giản, tập trung vào sức khỏe và kỹ thuật của người thợ. Kính vỡ được đập nhỏ và làm sạch, sau đó đưa vào lò nung 1.800 độ C trong 6 tiếng. Khi thủy tinh nóng chảy, người thợ sử dụng ống thổi và xoay để tạo hình cốc. Cốc sau đó được cắt mép, làm tròn miệng và để nguội từ 12 - 15 tiếng.

Sản xuất cốc bia xanh đã trở thành nguồn thu chính của nhiều hợp tác xã thủy tinh trong thập kỷ 80 - 90. Ở Hà Nội, có Xí nghiệp thủy tinh Thanh Đức tại Trương Định chuyên sản xuất cốc. Đến năm 2017, làng nghề thổi bình, lọ thủy tinh Xối Trì, xã Nam Thanh, huyện Nam Trực (Nam Định) vẫn còn 3 hộ dân duy trì nghề làm cốc bia, mỗi lò sản xuất khoảng 1.500 chiếc cốc mỗi ngày.

Khi sản phẩm cốc bia xanh ra đời, Bộ Nội thương là nơi duy nhất thu mua và phân phối. Giá mỗi chiếc cốc thời điểm đó chỉ từ 500 đồng. Hiện chợ đầu mối Gầm Cầu (Hà Nội) là nơi phân phối cốc cho toàn thành phố và một số tỉnh lân cận, với giá từ 6000 - 6.500 đồng/cốc bán buôn và khoảng 10.000 đồng/cốc bán lẻ.

Hai năm sau khi được sản xuất, cốc vại đã trở nên phổ biến ở Hà Nội và được đánh giá là một sản phẩm có thiết kế tốt.

Họa sĩ Huy Văn giải thích rằng, cốc vại tồn tại lâu bền chủ yếu do thiết kế chắc chắn, đơn giản và phù hợp với việc uống bia. Sản phẩm được làm từ nguyên liệu tái chế, giúp giảm ô nhiễm môi trường.

Năm 2010, CTCP Thương mại bia Hà Nội (HABECO Trading) giới thiệu mẫu thiết kế mới, nhưng sau đó nhanh chóng thất bại vì không thể vượt qua sự ưa thích của người tiêu dùng đối với cốc vại.

Mẫu cốc mới có màu trắng, hình trụ hơi thuôn đáy to, thân cốc có tạo vân dọc và vân hình ô van. Dự kiến có khoảng 50.000 - 75.000 chiếc cốc được sản xuất nhưng không thành công.

Không chỉ vậy, nhiều nhà hàng và quán bia cao cấp cũng đã cố gắng cải thiện chất lượng dịch vụ bằng cách thử sử dụng cốc nhựa trắng giả pha lê, nhưng không được khách hàng chấp nhận. Họ cho biết uống bia trong loại cốc nhẹ này làm mất đi hương vị đặc trưng của bia Hà Nội và yêu cầu sử dụng cốc vại truyền thống. Vì vậy, những loại cốc mới phải nhường chỗ cho chiếc cốc xanh huyền thoại.

Thỉnh thoảng ngắm nhìn chiếc cốc vại, tác giả Huy Văn vừa tự hào vì nó đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của mọi người. Tuy nhiên, ông cũng cảm thấy buồn bã và hy vọng một ngày nào đó sẽ thấy sản phẩm mới thay thế hoàn toàn chiếc cốc vại.

'Điều đó có nghĩa là ngành thiết kế của đất nước chúng ta đang phát triển, có những người giỏi hơn tôi đã tạo ra những chiếc cốc không chỉ đẹp mắt mà còn có nhiều ưu điểm hơn cốc vại'.