Biển lớn nhất thế giới: Biển Caspi, liệu có phải là một “biển” hay là một “hồ” thực sự không?

Azerbaijan, Iran, Kazakhstan, Nga và Turkmenistan, các quốc gia bao quanh Biển Caspi, tuy nhiên họ không thống nhất về việc xem đó là một hồ hay là một biển.

Biển Caspi là hồ lớn nhất trên thế giới với diện tích khoảng 386.000 km vuông, lớn hơn gấp 4,5 lần Hồ Superior ở Bắc Mỹ, hồ lớn thứ hai trên thế giới.

Lượng nước trong Biển Caspi chiếm 40% tổng lượng nước của các hồ trên thế giới, là nơi sinh sống của nhiều loài sinh vật như hải cẩu. Vì những đặc điểm này, người ta gọi Biển Caspi là một biển đặc biệt.

Biển Caspi nằm ở giao điểm của Trung Á, Trung Đông và Đông Âu, là một vị trí chiến lược quan trọng. Bờ biển và đáy biển của Biển Caspi có nhiều tài nguyên dầu khí.

Sau khi Liên Xô tan rã vào năm 1991, vai trò của Nga ở Biển Caspi giảm sút, dẫn đến các tranh chấp chủ quyền giữa Kazakhstan, Turkmenistan, Iran và Azerbaijan để chia sẻ tài nguyên dầu khí.

Tuy nhiên, sự phân phối tài nguyên dầu khí dọc theo bờ biển của Biển Caspi không đồng đều, và năm quốc gia đang tranh cãi về việc xem Biển Caspi là 'biển' hay 'hồ'. Nếu coi là hồ thì tài nguyên của nó sẽ được chia cho năm quốc gia, còn nếu coi là biển thì phải tuân theo Công ước quốc tế về biển.

Vậy Biển Caspi là hồ hay là biển? Những yếu tố nào khác ảnh hưởng đến tranh chấp chủ quyền của các quốc gia xung quanh Biển Caspi?

Biển Caspi từng là một phần của Địa Trung Hải cổ đại. Khoảng 11.000 năm trước, các biến động vỏ trái đất đã tách Biển Caspi ra khỏi Địa Trung Hải và Biển Đen, biến nó thành một hồ nước mặn được bao quanh bởi lục địa từ mọi phía. Biển Caspi có nguồn nước phong phú, trong đó có sông Volga - con sông trong lòng đất dài nhất thế giới. Để thuận tiện cho việc vận tải hàng hóa, Liên Xô đã xây dựng kênh đào Volga-Don vào năm 1948, kết nối Biển Caspi với Biển Azov và Biển Đen.

Từ thời cổ đại đến đầu thế kỷ 16, các dân tộc xung quanh Biển Caspi chủ yếu là người Ba Tư và người Thổ Nhĩ Kỳ. Cho đến giữa thế kỷ 16, Nga thời Sa hoàng đã mở rộng đến bờ phía tây bắc của Biển Caspi.

Để đối mặt với Ba Tư ở phía nam của Biển Caspi, các vị hoàng đế Nga đã thành lập Hạm đội Biển Caspi. Vào đầu thế kỷ 19, Nga lần đầu tiên giành được một khu vực rộng lớn trên bờ biển phía tây của Biển Caspi, bao gồm cả Azerbaijan, sau một cuộc chiến tranh với Ba Tư (Iran). Sau đó, Nga chiếm đóng Kazakhstan, Turkmenistan và các vùng lân cận ở phía đông của Biển Caspi trong các cuộc xung đột với người Thổ Nhĩ Kỳ.

Người Ba Tư cuối cùng chỉ còn lại một phần nhỏ bờ biển phía nam của Biển Caspi. Vào giữa thế kỷ 19, Ba Tư bị người Anh xâm chiếm và trở thành một thuộc địa.

Sau khi chiếm đóng Azerbaijan ở phía tây của Biển Caspi, Nga đã phát hiện ra rằng có nhiều giếng dầu đã được khai thác bằng tay từ thành phố Baku đã hoạt động hàng trăm năm. Vào đầu thế kỷ 20, mỏ dầu Baku đã trở thành trung tâm thăm dò dầu khí của Nga và thế giới.

Năm 1917, sau Cách mạng Tháng Mười Nga, Liên Xô ra đời. Lúc này, Iran bị các nước phương Tây xâm lược, đang trong tình trạng nửa phong kiến, nửa thuộc địa.

Năm 1921, Liên Xô và Iran ký 'Hiệp ước Liên Xô - Iran'. Cả hai bên đồng ý rằng Liên Xô và Iran có quyền hàng hải bình đẳng ở Biển Caspi, nhưng hiệp ước không phân chia vùng biển của Biển Caspi. Để bảo vệ lợi ích của hai nước, hai nước cũng nhắc lại rằng các nước thứ ba không được phép đi vào khu vực Biển Caspi.

Kể từ khi Liên Xô và Iran ký hiệp định đầu tiên về Biển Caspi, hai nước đã ký nhiều hiệp ước trong 20 năm tiếp theo. Đặc biệt vào năm 1940, hai nước đã tuyên bố rõ ràng: “Biển Caspi là biển nội địa giữa Liên Xô và Iran”.

Năm 1991, sự tan rã đột ngột của Liên Xô đã ảnh hưởng đến tình hình ổn định của Biển Caspi. Các quốc gia ven biển Caspi đã từ hai trở thành năm. Trong số 5 quốc gia, Kazakhstan có bờ biển dài nhất và Iran có bờ biển ngắn nhất; nếu ranh giới được chia theo chiều rộng đông tây của Biển Caspi thì diện tích nước của Iran cũng là nhỏ nhất.

Sau khi Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1994 có hiệu lực, các tranh chấp về Biển Caspi ngày càng gia tăng.

Luật pháp quốc tế quy định rằng đối với một hồ, nếu được xem là hồ ranh giới thì tài nguyên trong hồ sẽ được chia cho các nước xung quanh, hoặc các nước sẽ chia đều tài nguyên trong hồ thông qua thỏa thuận.

Trong trường hợp của đại dương, các quốc gia ven biển sẽ được hưởng vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý. Tất cả các nguồn tài nguyên trong khu kinh tế này thuộc sở hữu độc quyền của quốc gia tương ứng. Phần còn lại thuộc vùng biển khơi, nơi các quốc gia trên thế giới có thể tự do điều hướng và khai thác tài nguyên.

Theo đó, vùng biển phía nam nơi Iran đặt chân có ít tài nguyên dầu khí và khó khăn trong việc phát triển. Vì vậy, Iran cho rằng Biển Caspi thực chất là một cái hồ khổng lồ. Ngoài ra, lãnh thổ của Turkmenistan cũng có ít tài nguyên dầu khí, điều này đã khiến Turkmenistan ủng hộ quan điểm của Iran.

Các vùng biển của Nga, Kazakhstan và Azerbaijan có nhiều tài nguyên. Họ xem Biển Caspi là biển nội địa và xác định vùng đặc quyền kinh tế của mỗi quốc gia theo Công ước quốc tế về Luật biển.

Tuy nhiên, vì chiều rộng trung bình theo hướng đông tây của Biển Caspi chỉ khoảng 320 km, không đạt đến 200 hải lý (370,4 km) của vùng đặc quyền kinh tế, nên theo quy định, vùng đặc quyền kinh tế của các quốc gia ven biển kéo dài đến đường giữa của Biển Caspi (160 km). Trong vùng đặc quyền kinh tế này, ba nước có quyền khai thác, phát triển và sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên một cách độc lập.

Năm 1996, năm quốc gia ven Biển Caspi đã bắt đầu đàm phán về quy chế pháp lý. Tuy nhiên, cuộc đàm phán này không đạt được kết quả do sự chênh lệch lớn giữa các phe 'biển' và 'hồ'.

Năm 2002, Nga và Azerbaijan, theo phe 'biển', đã ký thỏa thuận về phân chia Biển Caspi dựa trên 'chia sẻ tài nguyên trên mặt biển và phân chia tài nguyên dưới nước'. Sau đó, Kazakhstan cũng ủng hộ ý kiến của Nga và Afghanistan.

Sau nhiều lần đàm phán, đến năm 2014, cả 5 nước đã đồng ý về phương thức phân chia Biển Caspi giữa Nga và Afghanistan. Cuối cùng, vào năm 2018, năm quốc gia ven Biển Caspi đã ký Công ước về Quy chế pháp lý của Biển Caspi.

Công ước không định nghĩa Biển Caspi là biển hay hồ ranh giới. Dựa trên nhu cầu thực tiễn của các quốc gia, Công ước đã kết hợp sáng tạo khái niệm vùng đặc quyền kinh tế của đại dương với nguyên tắc chia sẻ tài nguyên của hồ. Biển Caspi đã trở thành một khu vực nước không phải là biển, không phải là hồ với địa vị pháp lý đặc biệt.