Biện pháp tu từ là gì? Khám phá các biện pháp và tác dụng của chúng

1. Biện pháp tu từ là gì?

Biện pháp tu từ là một công cụ nghệ thuật thường gặp trong văn học, giúp tác giả truyền đạt suy nghĩ và cảm xúc một cách sinh động và hiệu quả. Nhờ vào các biện pháp này, tác giả có thể diễn tả cảm xúc và ý tưởng về sự vật và sự việc một cách rõ ràng hơn đến độc giả. Chúng không chỉ xuất hiện trong văn học mà còn được sử dụng phổ biến trong đời sống hàng ngày, nhằm tăng cường khả năng gợi hình và gợi cảm, tạo ấn tượng mạnh mẽ với người nghe và người đọc.

2. Các loại biện pháp tu từ là gì?

Có hai nhóm biện pháp tu từ chính như sau:

- Biện pháp tu từ về từ vựng:

• Biện pháp so sánh;
• Biện pháp ẩn dụ;
• Biện pháp hoán dụ;
• Biện pháp nhân hóa;
• Biện pháp điệp ngữ;
• Biện pháp nói giảm - nói tránh;
• Biện pháp nói quá;
• Biện pháp liệt kê;
• Biện pháp chơi chữ.

- Biện pháp tu từ về cú pháp:

• Đảo ngữ;
• Điệp cấu trúc;
• Chêm xen;
• Câu hỏi tu từ;
• Phép đối.

Bên cạnh đó, còn có một số biện pháp tu từ khác.

2.1 Biện pháp tu từ về từ vựng

Biện pháp so sánh:

Biện pháp so sánh là cách đối chiếu một sự vật, hiện tượng với một sự vật khác có những điểm tương đồng để làm nổi bật và sinh động hơn trong biểu đạt. Việc sử dụng so sánh giúp hình ảnh được miêu tả rõ ràng hơn, dễ hình dung và gây ấn tượng mạnh mẽ hơn cho người đọc.

Các kiểu so sánh chủ yếu gồm: so sánh ngang bằng và so sánh không ngang bằng. So sánh ngang bằng là việc đối chiếu các sự vật, hiện tượng có điểm tương đồng để làm nổi bật sự giống nhau, giúp người đọc dễ hình dung. Trong khi đó, so sánh không ngang bằng là phương pháp đối chiếu các sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ không ngang bằng, nhằm làm nổi bật điểm nhấn mà tác giả muốn truyền đạt.

Các từ thường dùng trong biện pháp so sánh bao gồm: so sánh ngang bằng (như, giống như, tựa như, như là...); so sánh không ngang bằng (khác, kém, không bằng, kém hơn...)

Ví dụ: Trong bài thơ 'Bầm ơi' của Tố Hữu có câu thơ

'Con đi trăm núi ngàn khe

Chưa bằng muôn nỗi tái tê lòng Bầm'

Biện pháp ẩn dụ:

Ẩn dụ là việc dùng tên gọi của sự vật, hiện tượng khác có điểm tương đồng để tăng cường tính gợi hình và gợi cảm của diễn đạt.

Có 4 loại ẩn dụ như sau:

• Ẩn dụ hình thức: che giấu một phần ý nghĩa trong diễn đạt;
• Ẩn dụ cách thức: diễn tả một vấn đề qua nhiều cách khác nhau;
• Ẩn dụ phẩm chất: so sánh phẩm chất của sự vật này với phẩm chất của sự vật khác có nét tương đồng;
• Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác: mô tả đặc điểm của sự vật bằng giác quan này nhưng lại sử dụng từ ngữ của giác quan khác.

Tóm lại, ẩn dụ và so sánh đều dùng để gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác nhằm làm tăng sức gợi hình và gợi cảm. Tuy nhiên, ẩn dụ còn được coi là một dạng so sánh ngầm, không cần dấu hiệu phân biệt rõ ràng như trong so sánh.

Ví dụ: Trong ca dao Việt Nam, ẩn dụ thường xuyên xuất hiện như trong câu 'Uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ kẻ trồng cây'...

Biện pháp hoán dụ:

Hoán dụ là phương pháp dùng tên của một sự vật, hiện tượng để chỉ một sự vật, hiện tượng khác dựa trên những điểm tương đồng hoặc mối liên hệ gần gũi giữa chúng.

Có 4 loại hoán dụ chính, bao gồm:

• Dùng bộ phận để chỉ toàn thể;
• Dùng sự vật chứa đựng để chỉ sự vật bị chứa đựng;
• Dùng dấu hiệu hoặc đặc điểm của sự vật để chỉ các sự vật khác;
• Dùng cái cụ thể để chỉ cái trừu tượng hoặc vô hình.

Khác với biện pháp ẩn dụ, hoán dụ dựa trên sự liên quan hoặc gần gũi trực tiếp giữa hai sự vật. Trong khi ẩn dụ có thể thay thế sự vật này bằng sự vật khác chỉ dựa trên điểm tương đồng mà không cần mối liên hệ trực tiếp.

Ví dụ: Trong câu thơ 'Lá vàng còn ở trên cây - Lá xanh rụng xuống trời ơi là trời' hay 'Người đầu bạc tiễn kẻ đầu xanh', đều sử dụng biện pháp hoán dụ để diễn tả sự chia ly, mất mát, và nỗi đau của sự chia lìa theo cách trái ngược với quy luật tự nhiên của cuộc sống.

Biện pháp nhân hóa:

Nhân hóa là kỹ thuật mô tả đồ vật, cây cối, con vật bằng cách sử dụng các từ ngữ thường dành cho con người, như hành động, suy nghĩ, và tính cách, nhằm làm cho chúng trở nên sinh động và gần gũi hơn. Nhân hóa giúp biến sự vật trở thành con người về mặt cảm nhận.

Có 3 hình thức nhân hóa phổ biến:

• Dùng các từ ngữ chỉ con người để gọi sự vật, ví dụ như chị, chú, ông...;
• Miêu tả sự vật bằng các từ ngữ mô tả con người, như tay, chân...;
• Sử dụng xưng hô thân mật như đối với con người, ví dụ như gọi con mèo bằng các cách xưng hô như với người.

Biện pháp điệp ngữ:

Điệp ngữ là kỹ thuật tu từ dùng để nhấn mạnh, khẳng định hoặc liệt kê bằng cách lặp lại một từ, cụm từ, hoặc câu với mục đích cụ thể. Kỹ thuật này giúp làm nổi bật ý tưởng và tạo ấn tượng sâu sắc hơn cho người đọc.

Có 3 dạng điệp ngữ chính:

• Điệp ngữ ngắt quãng: lặp lại từ hoặc cụm từ với khoảng cách không liên tục;
• Điệp ngữ nối tiếp: lặp lại từ hoặc cụm từ liên tiếp nhau;
• Điệp ngữ chuyển vòng: lặp lại từ hoặc cụm từ với cách diễn đạt thay đổi nhưng ý nghĩa vẫn giữ nguyên.

Biện pháp liệt kê:

Liệt kê là một biện pháp tu từ nhằm tăng cường hiệu quả diễn đạt và biểu cảm trong văn bản. Phương pháp này thường được áp dụng trong nhiều loại văn bản và tác phẩm, bằng cách sắp xếp liên tiếp các từ hoặc cụm từ cùng loại để truyền tải thông tin một cách toàn diện hơn.

Việc sử dụng liệt kê giúp nhấn mạnh ý tưởng và củng cố nhận định của tác giả. Trong các tác phẩm văn học, liệt kê góp phần làm tăng tính biểu cảm và sức mạnh của nội dung.

Dễ nhận biết biện pháp liệt kê qua việc sử dụng các từ hoặc cụm từ lặp đi lặp lại, thường được phân cách bằng dấu phẩy hoặc dấu chấm phẩy để tạo sự nhấn mạnh.

Có 4 dạng liệt kê chính:

• Liệt kê theo cặp: sử dụng các cặp từ có điểm tương đồng, thường kết nối bằng từ như 'và', 'với', 'cùng';
• Liệt kê tăng tiến: sắp xếp theo trình tự tự nhiên hoặc quy luật cụ thể, ví dụ như từ thấp đến cao;
• Liệt kê không theo cặp: liệt kê các từ mô tả đặc điểm chung, chẳng hạn như con người, sự vật, hiện tượng;
• Liệt kê không tăng tiến: không chú trọng vào thứ tự các từ, miễn là câu vẫn có nghĩa và người đọc hiểu được toàn bộ ý nghĩa.

Nói giảm - Nói tránh:

Nói giảm nói tránh là kỹ thuật biểu đạt nhẹ nhàng và tế nhị, nhằm làm giảm đi cảm giác đau buồn, nặng nề hoặc ghê sợ trong lời nói hoặc văn bản. Phương pháp này thường thể hiện sự tôn trọng và sự nhạy cảm trong giao tiếp, giúp truyền đạt thông điệp một cách tinh tế hơn.

Dễ nhận biết biện pháp nói giảm nói tránh qua các từ ngữ tinh tế, tránh nghĩa trực tiếp của từ đó.

Có nhiều cách áp dụng nói giảm nói tránh, như: dùng từ đồng nghĩa, đặc biệt là từ Hán Việt, sử dụng cách diễn đạt vòng vo, hoặc dùng từ trái nghĩa để phủ định một cách tế nhị.

Biện pháp nói quá:

Biện pháp tu từ nói quá là việc phóng đại quy mô, mức độ hoặc tính chất của một sự vật, hiện tượng để làm cho nó trở nên nổi bật hơn so với thực tế. Nói quá không phải là nói khoác, mà là khuếch đại sự thật mà vẫn giữ đúng bản chất của nó. Phương pháp này thường được sử dụng trong văn học, từ các bài ca dao đến các tác phẩm châm biếm.

Khác với biện pháp nói giảm, nói tránh, nói quá là cách cường điệu hóa, giúp làm rõ bản chất của đối tượng và tạo ấn tượng mạnh mẽ. Nó tăng cường sức biểu cảm cho câu văn, làm nổi bật nội dung và gây ấn tượng sâu sắc cho người đọc hoặc người nghe.

Nhận biết biện pháp nói quá qua việc sử dụng các từ ngữ mang tính phóng đại như cực kỳ, vô tận, tuyệt vời, hoặc các thành ngữ như khỏe như voi, đẹp như tiên.

Biện pháp chơi chữ:

Chơi chữ là kỹ thuật khai thác những đặc điểm âm thanh và nghĩa của từ ngữ để tạo ra sắc thái hài hước, dí dỏm, hoặc châm biếm, làm cho câu văn thêm sinh động và thú vị. Kỹ thuật này thường thấy trong thơ ca, ca dao, tục ngữ và các tình huống đời thường.

Sử dụng biện pháp chơi chữ làm cho câu thơ, câu văn trở nên hài hước, châm biếm và có giá trị giáo dục cao.

Có 05 kiểu chơi chữ phổ biến như sau:

• Chơi chữ với từ đồng âm;
• Chơi chữ bằng từ gần âm;
• Sử dụng điệp âm trong chơi chữ;
• Chơi chữ với từ nói lái;
• Chơi chữ với từ trái nghĩa, đồng nghĩa hoặc gần nghĩa.

Bên cạnh đó, còn có các kiểu chơi chữ khác như dùng từ nhiều nghĩa và từ thuộc cùng trường nghĩa.

2.2 Các biện pháp tu từ cú pháp

Biện pháp đảo ngữ:

Đảo ngữ là kỹ thuật thay đổi thứ tự thông thường của từ hoặc cụm từ trong câu mà vẫn giữ nguyên mối quan hệ cú pháp. Phương pháp này giúp tạo ra hiệu ứng nghệ thuật và sắc thái tu từ đặc biệt.

Mục đích của đảo ngữ là để nhấn mạnh và thể hiện cảm xúc mạnh mẽ của người viết.

Ví dụ điển hình là câu thơ trong bài 'Qua đèo ngang' của Bà Huyện Thanh Quan: 'Lom khom dưới núi tiều vài chú/ Lác đác bên sông chợ mấy nhà.'

Biện pháp điệp cấu trúc:

Đây là một thủ pháp tu từ sử dụng sự lặp lại âm thanh để làm nổi bật các thanh điệu cùng nhóm, nhằm mục đích tăng cường tính nhạc điệu, hình ảnh và cảm xúc của câu thơ.

Điệp cấu trúc có tác dụng nhấn mạnh nội dung và tạo sự nhịp nhàng, cân đối cho văn bản.

Ví dụ: Trong Tuyên ngôn độc lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh, biện pháp điệp cấu trúc được sử dụng khi nhắc đến chúng thi hành các luật pháp tàn bạo và chúng lập ba chế độ khác nhau ở Trung, Nam, Bắc để cản trở sự thống nhất của đất nước và ngăn cản sự đoàn kết của dân tộc.

Biện pháp chêm xen:

Đây là phương pháp chèn vào câu một cụm từ không liên quan trực tiếp về mặt ngữ pháp, nhưng mang lại thông tin bổ sung hoặc thể hiện cảm xúc rõ rệt.

Dấu hiệu để nhận diện biện pháp tu từ này thường xuất hiện sau dấu gạch nối hoặc trong ngoặc đơn.

Câu hỏi tu từ:

Câu hỏi tu từ là loại câu hỏi không nhằm mục đích tìm kiếm câu trả lời, hoặc câu trả lời đã có sẵn trong chính câu hỏi. Loại câu này thường thấy trong văn bản nghệ thuật, làm cho lời văn thêm sinh động và kích thích trí tưởng tượng của người đọc, đồng thời cho phép họ hiểu theo cách của riêng mình.

Khi sử dụng câu hỏi tu từ, tác giả muốn tập trung sự chú ý của người đọc hoặc người nghe vào thông điệp mà họ muốn truyền đạt.

Dấu hiệu nhận diện câu hỏi tu từ thường là các câu khẳng định hoặc phủ định, được thể hiện dưới dạng câu hỏi với dấu hỏi ở cuối câu, nhằm nhấn mạnh ý định của tác giả.

Phép đối:

Phép đối là kỹ thuật sắp xếp từ ngữ, cụm từ và câu theo cấu trúc đối xứng, nhằm tạo ra hiệu quả tương tự nhau hoặc trái ngược nhau.

Sử dụng phép đối giúp tác giả tạo ra hiệu ứng tương đồng hoặc đối lập, từ đó làm nổi bật vẻ đẹp hài hòa trong diễn đạt và nhấn mạnh một ý nghĩa cụ thể.

Dấu hiệu nhận diện phép đối bao gồm:

• Số lượng âm tiết trong hai vế đối phải tương đương;
• Các từ ngữ trong phép đối phải cùng loại từ (danh từ đối với danh từ, động từ đối với động từ, tính từ đối với tính từ);
• Các từ đối nhau có thể là đồng nghĩa, trái nghĩa hoặc thuộc cùng trường nghĩa để tạo hiệu quả bổ sung và hoàn chỉnh ý nghĩa.

3. Tác dụng của biện pháp tu từ

Biện pháp tu từ đóng vai trò quan trọng trong các tác phẩm nghệ thuật. Việc áp dụng các biện pháp này giúp hình ảnh và sự vật trở nên rõ nét và sinh động hơn. Mỗi loại biện pháp tu từ có tác dụng riêng biệt; chẳng hạn, biện pháp so sánh làm nổi bật đối tượng, nhân hóa thể hiện cảm xúc và suy nghĩ gần gũi hơn, còn nói giảm nói tránh giúp diễn đạt một cách tế nhị và nhẹ nhàng hơn.

Khi viết văn hoặc muốn thể hiện cảm xúc một cách gián tiếp, việc sử dụng biện pháp tu từ thay vì từ ngữ thông thường là một lựa chọn tuyệt vời. Điều này giúp tác phẩm có ấn tượng mạnh mẽ và thể hiện phong cách của tác giả một cách rõ rệt.

Trong tiếng Việt, biện pháp tu từ rất phong phú. Việc áp dụng nhiều biện pháp trong một tác phẩm văn học giúp minh họa chi tiết, kích thích trí tưởng tượng của người đọc, và tạo sự hấp dẫn, đồng thời mở ra những liên tưởng mới. Tác giả có thể tự do sáng tạo và tạo dấu ấn cá nhân mà không bị giới hạn.

Sử dụng biện pháp tu từ trong các tác phẩm văn học hoặc trong lời nói tạo ra sức hút mạnh mẽ hơn, giúp biểu đạt suy nghĩ và cảm xúc của tác giả một cách sinh động và hiệu quả hơn so với việc chỉ sử dụng từ ngữ thông thường.