Biểu tượng con cừu trong văn hóa

Cừu được biết đến rộng rãi trên toàn cầu, đặc biệt trong nền văn hóa phương Tây, nơi chúng trở thành gia súc chủ yếu trong ngành chăn nuôi. Trong văn hóa phương Đông, cừu cũng được coi là một trong những loài gia súc quan trọng cùng với dê. Trong ngôn ngữ, gọi ai đó là con cừu hoặc con cừu non có thể ám chỉ rằng họ là người dễ bảo, thậm chí có thể là người thiếu sáng suốt.

Theo quan niệm dân gian xưa, cừu thường được xem là loài ít có sự cầu tiến, khó làm chủ, yếu đuối, và hay phụ thuộc vào người khác. Về tính cách, cừu thường được miêu tả là nhu nhược, thiếu quyết đoán, không có khả năng tự vệ, và thiếu tính chiến đấu. Chúng biểu trưng cho sự an phận và nô lệ.

Ngược lại với hình ảnh hiền lành, con cừu đực đôi khi cũng được xem như biểu tượng của sức mạnh sinh sản. Mặc dù biểu tượng của St Louis Rams và Dodge Ram ám chỉ con cừu đực của loài cừu Bighorn (ovis canadensis), trong văn hóa phương Tây, cừu là loài đứng đầu trong 12 cung Hoàng đạo, với cung đầu tiên là Bạch Dương (Aries), biểu tượng là một con cừu núi. Cừu cũng đóng vai trò quan trọng trong tín ngưỡng Kitô giáo, tượng trưng cho những tín hữu được Thiên Chúa chăn dắt, và cừu non còn là biểu tượng của sự vô tội theo quan niệm Công giáo.

Tổng quan

Trong thế giới động vật, cừu là một trong những loài gia súc đầu tiên được con người thuần hóa để lấy lông, thịt, sữa, mỡ và da. Hiện nay, số lượng cừu toàn cầu đã vượt quá 1 tỷ con. Cừu có nguồn gốc từ loài mouflon hoang dã ở châu Âu và châu Á và đã được thuần hóa từ rất sớm để phục vụ các mục đích nông nghiệp như lấy len, thịt và sữa. Dù cừu hiện nay không phổ biến để lấy thịt như các loài khác, lông của chúng vẫn được sử dụng rộng rãi và thu hoạch chủ yếu bằng cách cắt. Thịt cừu được gọi là cừu tơ nếu là từ con nhỏ và mutton nếu là từ con lớn hơn. Cừu vẫn là nguồn cung cấp thịt và lông quan trọng, đồng thời cũng cung cấp da, sữa và được nghiên cứu trong các lĩnh vực khoa học.

Tín ngưỡng và Văn hóa

Trong các nền văn hóa cổ đại, cừu là biểu tượng quan trọng trong các tôn giáo ở khu vực Cận Đông, Trung Đông và Địa Trung Hải, bao gồm tôn giáo Ai Cập cổ đại, văn hóa Phoenician, Do Thái giáo và Hy Lạp cổ đại. Biểu tượng cừu trong các tôn giáo này đã tồn tại từ khoảng 8.000 năm trước Công nguyên, với hình ảnh đầu cừu được đặt tại các đền thờ. Các nền văn minh Hy Lạp và La Mã cũng đã thường xuyên hiến tế cừu trong các nghi lễ tôn giáo.

Trong tôn giáo Ai Cập cổ đại, cừu là biểu tượng của nhiều vị thần như Khnum, Heryshaf và Amun (được xem như vị thần sinh sản với biểu tượng là đầu cừu), thần Hapy (thần sông Nin với đầu cừu), và thần Ra (thần Mặt Trời, với hình ảnh biến đổi qua các thời điểm trong ngày từ bọ hung vào buổi sáng, chim ưng vào trưa và chiều, đến con cừu đực vào buổi tối). Nhiều vị thần khác cũng thể hiện đặc điểm của cừu như nữ thần Ishtar (thần chiến tranh) của người Hitite, thần Baal-Hamon của người Phoenician, và thần Ea-Oannes của Babylon. Ở Madagascar, người dân coi cừu là hiện thân của các linh hồn tổ tiên và không ăn thịt cừu.

Một sinh vật huyền thoại nổi tiếng là Cây cừu (tên Latin: Agnus scythicus) là một động vật hình cây thần thoại từ Trung Á, được cho là có quả là con cừu. Con cừu này gắn liền với cây bằng một dây rốn và ăn thực vật quanh cây. Khi hết thực vật, cả cây lẫn cừu đều chết. Mặc dù hình ảnh cây cừu xuất phát từ trí tưởng tượng thời Trung cổ để giải thích sự tồn tại của sợi bông, nhưng cơ sở của huyền thoại là một loài cây có thật. Loài cây này được gọi bằng nhiều tên khác nhau như cừu Scythia, Borometz, Barometz hoặc Borametz, ba cách gọi sau đều có nghĩa địa phương là cừu. “Con cừu” được tạo ra bằng cách cắt bỏ lá dương xỉ khỏi một đoạn ngắn trên thân rễ phủ đầy lông mịn như len của cây. Khi lật ngược thân rễ lên, cây trông lạ lùng như một con cừu len với chân là các cuống lá bị cắt đứt.

Thần thoại Hy Lạp

Trong 12 cung Hoàng Đạo, cung Bạch Dương (Aries) là cung đầu tiên. Biểu tượng của cung này là con cừu đực với bộ lông vàng. Cung này dựa trên chòm sao cùng tên, mô tả con cừu lông vàng trên bầu trời trong thần thoại Hy Lạp, đang cõng Frix và Hellé, hai người con của vua bị mẹ kế ghẻ lạnh. Người Babylon cổ, Ai Cập cổ và Ba Tư cổ đều nhận diện hình ảnh con cừu trong chòm sao này.

Thần thoại Hy Lạp có nhiều câu chuyện liên quan đến con cừu và cung Bạch Dương. Một câu chuyện nổi tiếng từ xứ Beotie kể rằng Nephele đã gửi một con cừu có bộ lông vàng, do thần Zeus ban tặng, để bảo vệ gia đình. Khi đến ngày tế lễ, con cừu đã đưa Phrixus và Helle rời khỏi Hy Lạp và bay qua đại dương. Helle không may bị rơi và chết ở một eo biển, được gọi là Hellesponte. Phrixus sống sót và được con cừu đưa đến vương quốc Colchis ở châu Á xa xôi. Vua Aietes và hoàng hậu ở đây, sau khi nhận Phrixus làm con nuôi vì không có con trai, có hai con gái và một con trai. Sau khi trưởng thành, Phrixus kết hôn với công chúa Chalciope của vương triều Colchis.

Để bày tỏ lòng biết ơn với thần Zeus, Phrixus đã tế lễ con cừu và treo bộ lông cừu tại một vị trí đặc biệt được canh giữ bởi một con rồng bất tử ở Colchis. Thần Zeus đã vinh danh con cừu bằng cách đưa nó lên bầu trời và biến nó thành một chòm sao với hình dáng của cái sừng cứu. Người ta tin rằng quốc gia nào sở hữu bộ lông cừu vàng sẽ luôn sống trong thịnh vượng và hòa bình. Vì vậy, anh hùng Jason từ Hy Lạp đã cùng các đồng đội trên tàu Argo (Ἀργώ) bắt đầu hành trình đến phương Đông để tìm kiếm bộ lông quý giá. Đây là khởi đầu của câu chuyện về các thủy thủ Argonos.

Trong Kinh Thánh

Cừu có vai trò quan trọng trong các tôn giáo cổ đại liên quan đến các nhân vật như Abraham, Isaac, Jacob, Moses, Đa-vít và các tiên tri Hồi giáo Muhammad, tất cả đều là mục đồng. Theo Kinh Thánh, có một con cừu đực (cừu đực) được hy sinh để thay thế Isaac sau khi một thiên thần ngăn cản Abraham. Hành động này cũng ảnh hưởng đến truyền thống Hồi giáo, nơi Abraham sắp hy sinh Ishmael. Eid al-Adha là một lễ hội Hồi giáo quan trọng trong đó cừu được hiến tế để tưởng nhớ hành động này. Cừu cũng đôi khi được hy sinh để kỷ niệm các sự kiện tôn giáo quan trọng trong văn hóa Hồi giáo, và người Do Thái cũng đã từng hiến tế cừu như một Korban (hy sinh) cùng với các nghi lễ shofar - vẫn còn hiện diện trong truyền thống Do Thái hiện đại.

Trong câu chuyện về việc Chúa giáng sinh vào ngày lễ Giáng Sinh, các con vật quanh bé Giêsu bao gồm cả cừu, lừa và bò, đóng vai trò như những nhân chứng cho sự kiện này. Chúa Giêsu được mô tả như là mục tử với các con cừu đại diện cho các Kitô hữu, còn gọi là con chiên. Các tín đồ Kitô giáo thường được gọi là đàn chiên cần sự dẫn dắt qua các dụ ngôn, và một số thánh Kitô giáo được coi là người chăn chiên hoặc tự chăm sóc bản thân. Trong thuật ngữ Tin lành, chức danh Mục sư có nguồn gốc từ tiếng Latin, có nghĩa là người chăn chiên, trong đó từ Mục có nghĩa là đồng.

Trong Kinh Thánh, có câu chuyện về Jacob, lúc đó đang làm nghề chăn cừu. Trong một chuyến đi đến Haran, ông gặp một nhóm mục đồng và gặp cô gái Rachel (tiếng Do Thái: רחל, phát âm: Raḥel), con gái của Laban, người em họ của Jacob. Rachel đang chăn cừu và may áo lông cừu. Jacob ngay lập tức yêu Rachel và sau một tháng, ông đã cầu hôn cô.

Hình ảnh con chiên và dê đã gắn bó chặt chẽ với người Do Thái giáo và Kitô giáo từ hàng ngàn năm qua. Chúa Giêsu đã được sinh ra trong một máng cỏ đầy dê, chiên và lừa, nơi các con vật này cùng thở hơi ấm cho Ngài. Hình ảnh con chiên hy sinh, chịu đựng mọi tội lỗi của nhân loại, phản ánh hình ảnh của Chúa Giêsu gánh vác tội lỗi của thế gian, như tiên tri Isaia đã nói trước 700 năm: 'Người đã mang mọi tội ác, mọi yếu đuối trên mình.' Vì lý do này, hàng ngày các tín đồ Kitô giáo thường cầu nguyện: 'Lạy Chiên Thiên Chúa, Đấng xóa tội trần gian, xin thương xót chúng tôi...' (Kinh Thương Xót). Kinh Thánh cũng chỉ ra rằng dê là vật cưng của Quỷ Satan (Baphomet).

Cừu được đề cập trong Kinh Cựu ước thông qua câu chuyện về việc Chúa gọi Áp-ra-ham để lập nên một dân tộc riêng. Chúa đã truyền cho Áp-ra-ham chuẩn bị các vật phẩm gồm một con bò cái ba tuổi, một con dê cái ba tuổi, một con cừu đực ba tuổi, một chim gáy và một bồ câu non làm của lễ để thiết lập giao ước. Các con vật phải ở tuổi ba vì chúng đang ở thời kỳ tinh khiết, không có tỳ vết. Trong Kinh Tân Ước, con số tám ngày liên quan đến con cừu trong Cựu ước. Chúa đã chỉ định với Mô-sê rằng: Bê, chiên hoặc dê, sau khi sinh, phải ở với mẹ bảy ngày, từ ngày thứ tám trở đi mới được dùng làm lễ dâng và lễ hỏa tế dâng Chúa (Lv 22:27). Ma-ri-a và Giu-se đã không dâng dê hay cừu, mà dâng đôi chim bồ câu non theo luật. Giao Ước cũ trong Cựu ước dựa trên máu của chiên, bò và dê, trong khi Giao Ước mới trong Tân ước không còn sử dụng máu súc vật nữa.

Phương Tây

Trong văn hóa đại chúng phương Tây, con cừu là biểu tượng quan trọng trong nhiều câu chuyện và ngụ ngôn. Những câu chuyện như Sói đội lốt cừu hay những ngụ ngôn về sói và cừu thể hiện rõ đặc điểm hiền lành và nhút nhát của loài cừu. Câu chuyện con cừu và con chó sói của La Fontaine đã nổi bật sự hiền lành của cừu nhưng không nhấn mạnh sự thân thiện của loài vật này.

Việc đếm cừu để dễ ngủ là một phương pháp cổ điển đã tồn tại từ lâu, ngoài ra còn có trò nhảy cừu tại phương Tây. Trong ngôn ngữ, thuật ngữ 'Cừu đen' dùng để chỉ những cá nhân khác biệt, thường mang nghĩa tiêu cực như tai tiếng, nổi loạn, và ương ngạnh. Thuật ngữ này bắt nguồn từ việc một con cừu đen không điển hình và không mong muốn trong đàn cừu trắng. Ngoài ra, từ lóng 'sheeple' chỉ những người dễ bị điều khiển hoặc chấp nhận chính quyền độc tài. Ngô Bảo Châu cũng đã từng phát biểu về điều này.

Huy hiệu của khu tự quản Kujalleq mô tả đầu của một con cừu đực, đại diện cho các trang trại chăn cừu trong khu vực, một trong những lĩnh vực kinh tế quan trọng nhất của Kujalleq. Phần cao nhất của huy hiệu có mặt trời và quốc kỳ Greenland, với cách phối màu tương tự quốc kỳ. Huy hiệu này đã được thông qua từ tháng 8 năm 2008.

Trong tiểu thuyết 'Trại súc vật' của George Orwell, những con cừu được mô tả là có hiểu biết hạn chế nhưng lại mù quáng ủng hộ lý tưởng của con heo Napoleon đầy tham vọng. Chúng liên tục nhắc đi nhắc lại câu 'bốn chân tốt, hai chân xấu' theo sự nhồi sọ. Ở cuối truyện, một trong Bảy điều răn bị thay đổi sau khi những con lợn học đi trên hai chân sau, và câu nói của chúng trở thành 'bốn chân tốt, hai chân tốt hơn'. Những con lợn dựa vào cừu để dập tắt bất kỳ sự phản kháng nào từ các con vật khác.

Cũng có bộ phim 'Sự im lặng của bầy cừu' (The Silence of the Lambs) được phát hành năm 1991, do Jonathan Demme đạo diễn và có sự tham gia của các ngôi sao Jodie Foster, Anthony Hopkins, Scott Glenn, Anthony Heald và Ted Levine. Phim dựa trên tiểu thuyết cùng tên của Thomas Harris, và ấn tượng nhất là nhân vật bác sĩ Hannibal Lecter do Anthony Hopkins thủ vai.

Trong bộ phim Jacquou, hình ảnh các con cừu bay lên trước sự tấn công của vó ngựa và họng súng của gia đình Nansac thể hiện khát vọng tự do và sự nổi dậy trước sự áp bức của kẻ ác. Jacquou, khi còn nhỏ và khi trưởng thành, đều ôm một con cừu trắng tinh khôi, tượng trưng cho sự trong sáng và thuần khiết của nhân vật. Ở phiên bản mới, Jacquou đang suy tư bên cửa sổ.

Nhật Bản

Nhật Bản là một trong những quốc gia Đông Á hiếm hoi chọn con cừu làm biểu tượng may mắn thay vì dê. Người Nhật xem cừu là hình ảnh của năm mới, tượng trưng cho hòa bình và thịnh vượng. Những người sinh vào năm của cừu được cho là hào phóng, tốt bụng và dễ xúc động trước nỗi đau của người khác. Họ thường nhu mì, hơi nhút nhát, và cuộc sống của họ thường diễn ra thuận lợi. Nếu là nghệ sĩ, họ thể hiện sự duyên dáng, còn nếu là người lao động, họ tràn đầy năng lượng và sáng tạo. Những người sinh vào năm của cừu có thể có xu hướng u sầu, đa cảm, và dễ bị lợi dụng do sự nhạy cảm của mình. Họ cũng rất giỏi che giấu sự yếu đuối và hay khôn vặt.

Truyền thông

Loạt phim hoạt hình dành cho trẻ em của Anh, 'Chú cừu Shaun' do Aardman Animations sản xuất và được BBC và WDR ủy quyền, sử dụng công nghệ hoạt hình búp bê và đã thành công lớn trên toàn thế giới. Phim kể về những con cừu đáng yêu, trong đó Shaun là chú cừu thông minh nhất trong đàn. Shirley là cô cừu lớn nhất và ăn uống không chọn lọc, thường xuyên bị mắc kẹt do thân hình quá lớn và cần sự trợ giúp từ những con cừu khác để được kéo hoặc lăn ra khỏi chỗ bị kẹt, thậm chí sử dụng thiết bị điện trong một số tập phim. Shirley có giọng nói rất trầm.

Timmy là em họ của Shaun và là chú cừu con nhỏ nhất trong đàn. Chú thường xuyên rơi vào các tình huống rắc rối, nhưng may mắn là mẹ của Timmy luôn ở bên để bảo vệ chú. Timmy cũng là nhân vật chính trong loạt phim hoạt hình 'Timmy Time'. Mẹ của Timmy là một cô cừu cái với mái tóc xoăn, đôi khi không hoàn thành nhiệm vụ của mình một cách cẩn thận, như khi cô dùng Timmy làm cọ vẽ. Tuy nhiên, khi Timmy bị lạc, cô luôn không yên lòng cho đến khi chú trở về an toàn. Cô cũng là dì của Shaun, và cùng với các chú cừu khác trong đàn, họ thường xuyên tạo ra các trò nghịch ngợm, khiến Bitzer và Shaun phải dọn dẹp các mess.

Một bộ phim hoạt hình Trung Quốc mang tên 'Cừu Vui Vẻ và Sói Xám' cũng giới thiệu những con cừu đáng yêu. Hỷ Dương Dương (Cừu Vui Vẻ) là một chú cừu đực nổi bật với chiếc chuông quanh cổ và đôi giày trắng, đóng vai trò là đầu đàn tại Thảo Nguyên Xanh. Cậu là học trò và trợ lý của trưởng thôn Mạn Dương Dương (Cừu Chậm Chạp hay Cừu Trưởng Thôn), một con cừu thông thái, là giáo viên của các cừu nhỏ và cũng là một nhà phát minh với phòng thí nghiệm dưới lòng đất. Trong một tập phim, Sói Xám đang sử dụng 'Cọng cỏ thông minh' mọc trên đầu để suy nghĩ sâu xa, đôi khi còn sử dụng nó như phương tiện di chuyển do sự chậm chạp của mình.

Chú thích