Biểu tượng con rùa trong các nền văn hóa

Con rùa (tiếng Pháp Tortue, tiếng Anh Turtle) (cùng nguồn gốc từ), là một sinh vật thuộc Vương quốc Eukaryota, giới Animalia, và ngành Chordata.

Rùa mang nhiều ý nghĩa biểu trưng trong trí tưởng tượng, từ nam tính và nữ tính đến loài người và vũ trụ. Với mai hình tròn như bầu trời và mặt dưới phẳng như mặt đất, rùa đại diện cho vũ trụ và vũ trụ học. Ở Viễn Đông (Trung Quốc và Nhật Bản) và các nền văn hóa tại trung tâm Châu Phi, như người Dagon và người Bambara, nó được coi như vậy.

Trong văn hóa đại chúng, rùa thường được mô tả là sinh vật hiền hòa, kiên nhẫn và thông thái. Với tuổi thọ cao, di chuyển chậm và ngoại hình cứng cáp, rùa là biểu tượng của sự lâu dài và ổn định. Chúng thường xuất hiện trong nghệ thuật và văn học, có vai trò quan trọng trong thần thoại và gắn liền với sự sáng thế và nguồn gốc của Trái đất. Rùa biển cũng là biểu tượng của môi trường biển và phong trào bảo vệ môi trường.

Vì rùa thường được xem là sinh vật chậm chạp và hòa bình, chúng có thể bị hiểu nhầm là động vật ít vận động. Tuy nhiên, nhiều loại rùa, đặc biệt là rùa biển, lại thường xuyên di cư qua những khoảng cách rất xa trong đại dương.

Văn hóa phương Đông

Rùa có vai trò như một trụ cột, đảm bảo sự ổn định của thế gian, và được liên kết với các thần linh tối cao. Ở Tây Tạng và Ấn Độ, rùa thường là hóa thân của các thần như Bồ tát hoặc thần Vishnu, có hình dạng xanh lam biểu trưng cho sự tái sinh. Trong hình thái này, thần Vishnu nổi lên từ nguồn nước nguyên thủy, cõng Trái Đất trên lưng. Việc liên kết nguồn nước khởi nguyên với sự tái sinh thuộc về hệ biểu tượng đêm, Mặt Trăng. Ở Trung Quốc, rùa còn là biểu tượng của phương Bắc và mùa Đông, gắn liền với các tuần trăng.

Các tác giả cổ điển Trung Hoa nhấn mạnh vai trò ổn định của con rùa: Nữ Oa đã dùng bốn chân của con rùa để thiết lập bốn cực của thế giới. Trong các mộ phần hoàng đế, mỗi cột đều đặt trên một con rùa. Theo một số truyền thuyết, một con rùa đã chống đỡ trụ trời trước khi bị Cung Công, vị chúa tể của các thần khổng lồ, phá đổ. Liệt Tử nói rằng các đảo tiên chỉ đứng vững nhờ vào rùa cổng. Ở Ấn Độ, rùa là giá đỡ ngai thần, đặc biệt là hóa thân Kurma của thần Vishnu, đóng vai trò làm giá đỡ cho núi Mandara, giúp các Đề-bà và A-tu-la khuấy biển sữa để lấy thuốc trường sinh Amrita. Người ta tin rằng rùa Kurma vẫn tiếp tục chống đỡ tiểu châu lục Ấn Độ cho đến nay. Các kinh sách Bà-la-môn coi Kurma là sáng thế.

Trong các huyền thoại Mông Cổ, rùa vàng chống đỡ ngọn núi trung tâm của vũ trụ. Người Kamouk tin rằng khi khí nóng từ mặt trời thiêu đốt mọi thứ, con rùa giữ thế giới sẽ cảm nhận sức nóng, lo lắng và lật mình, gây nên cuộc tận thế.

Việt Nam

Có thể do đặc trưng văn hóa sông nước của người Việt, con rùa nước (rùa đầm, rùa biển) đã trở thành biểu tượng thiêng liêng và được thần thánh hóa trong lòng người Việt. Rùa Thần Kim Quy được hình dung như một con rùa vàng khổng lồ từ biển cả xuất hiện.

Trong văn hóa Việt Nam, con rùa lần đầu tiên xuất hiện với biểu tượng thần thánh, linh thiêng trong truyền thuyết thời dựng nước Âu Lạc dưới triều đại An Dương Vương - Thục Phán. Theo truyền thuyết, Rùa Thần Kim Quy đã hiện ra hai lần để giúp vua. Lần đầu tiên, ngài đã hỗ trợ xây thành Cổ Loa và trao cho nhà vua một cái móng thần để chế tạo nỏ thần, có thể bắn hàng trăm ngàn mũi tên để bảo vệ đất nước khỏi giặc phương Bắc. Lần thứ hai, thần Kim Quy đã chỉ ra Mỵ Châu là kẻ phản bội và đưa An Dương Vương về biển.

Ngoài ra, trong văn hóa Việt Nam, con rùa cũng nổi bật trong cuộc đấu tranh bảo vệ đất nước. Theo truyền thuyết, khi nhà Minh xâm lược Đại Việt, Rùa Thần đã hỗ trợ Lê Lợi đánh bại quân xâm lược bằng cách trao cho ông thanh gươm thần. Sau đó, thần Kim Quy đã lấy lại gươm tại Hồ Hoàn Kiếm khi vua đi thuyền rồng trên hồ, và từ đó hồ này được gọi là Hồ Gươm hoặc Hồ Hoàn Kiếm.

Trong quan niệm của người Việt từ xưa, hai con vật biểu trưng cho sự linh thiêng, thần thánh và nguồn gốc dân tộc là rồng và rùa. Con rồng là biểu tượng huyền bí, được tạo hình từ cá sấu và gắn liền với văn hóa lúa nước và sông ngòi. Rồng trong văn hóa Việt là hiện thân của Lạc Long Quân, tổ tiên dân tộc, biểu trưng cho biển cả và sông nước. Rùa, một thực thể có thật, cũng là một thần linh bảo vệ người Việt và vùng đất họ sinh sống. Thần Kim Quy được coi là trợ thủ của Lạc Long Quân, giúp đỡ người Việt qua các thiên tai.

Ngày nay, con rùa vẫn giữ vai trò thiêng liêng trong văn hóa và tín ngưỡng của người Việt. Tại Hồ Gươm, vẫn còn một số con rùa sống hàng trăm năm, trở thành biểu tượng của Thủ đô Hà Nội và của cả Việt Nam.

Biểu tượng của con rùa có hai khía cạnh

• Mặt tích cực của rùa là liên kết với thần bảo tồn trong thần thoại, đặc biệt là thần Kim Quy trong văn hóa Việt. Con rùa với hình dạng khum tượng trưng cho bầu trời, còn bụng phẳng của nó đại diện cho mặt đất. Nhà sàn của người Việt cũng được lấy cảm hứng từ hình tượng con rùa, biểu thị sự vững chãi. Sống trong nhà sàn như sống trong sự kết nối giữa trời và đất, mang lại cảm giác hạnh phúc và khỏe mạnh. Câu chuyện 'trả gươm cho rùa' thể hiện sự hòa hợp với thiên nhiên và phát triển nông nghiệp trong thời kỳ Lê Sơ, đồng thời tạo thêm vẻ huyền bí cho truyền thuyết về việc trả gươm của Lê Lợi, người anh hùng dân tộc xuất thân từ tầng lớp dân gian.
• Mặt tiêu cực của rùa là việc rùa và rắn thường dâng nước gây lũ lụt. Người Á Đông phản đối hiện tượng này, điển hình là Lý Ông Trọng đã vớt con rùa (còn gọi là con giải) lên khi nó gây ngập lụt. Sự tích cây Phướn trong Phật giáo giải thích về việc 'Rùa phải cõng hạc'. Ca dao có câu: Thương thay thân phận con rùa/Lên đình cõng hạc xuống chùa đội bia.

Văn hóa của các dân tộc bản địa ở châu Mỹ

Người Maya miêu tả Thần Mặt Trăng qua một bộ áo giáp làm từ vỏ sò. Theo truyền thuyết của người Iroquois, tổ tiên loài người đã rơi từ trên trời xuống biển, nơi chưa có đất. Một con rùa đã cứu bà bằng cách cho bà lên lưng mình, lưng của rùa được phủ đầy bùn lấy từ đại dương. Đảo đầu tiên, sau này trở thành Trái Đất, đã dần hình thành từ đó. Theo Krickeberg, truyền thuyết này có nguồn gốc từ Algonkine. Truyền thuyết cũng kể rằng con Rùa Lớn đã xuất hiện thêm hai lần nữa để bảo vệ sự phát triển của nhân loại; từ việc mang thế giới trên lưng, rùa đã trở thành thần sáng thế và tổ tiên huyền thoại: lần đầu, rùa hiện lên dưới hình dạng một chàng trai với những vết vân trên tay và chân, khiến cho người con gái của tổ tiên trên trời mang thai một cách kỳ diệu, sinh ra các thần sinh đôi, những thần sáng tạo thiện và ác. Lần thứ hai, thần sinh đôi thiện rơi xuống hồ và đến gặp cha mình là Rùa Lớn, người đã trao cho chàng một cây cung và hai bắp ngô, một bắp chín để gieo trồng, và một bắp còn sữa để nướng (người Iroquois, từ một dân tộc săn bắn, đã chuyển sang nông nghiệp). Những tín ngưỡng này còn thấy ở các bộ lạc Bắc Mỹ khác, như người Sioux và người Huron...

Các biểu tượng

• Jean Chevalier, Alain Gheerbrant. Từ điển các biểu tượng. Phiên bản sửa đổi và mở rộng. Robert Laffont, Paris 1992.
• Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh (1991), Lịch sử Việt Nam, tập 1, Nhà xuất bản Đại học và giáo dục chuyên nghiệp
• Viện Sử học (1988), Biên niên sử cổ trung đại Việt Nam, Nhà xuất bản Khoa học xã hội
• Đại Việt sử ký toàn thư, quyển I
• ^ Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Bách Bộc xuất bản. Giấy phép xuất bản số 3650/BTT/PHNT ngày 2/8/1971. Bản điện tử do talawas thực hiện Lưu trữ 2011-05-20 tại Wayback Machine