Bóng Đèn Sáng Rọi Bên Trong Tâm Hồn (Phần 2)

Bệnh lý tâm thần, luôn thay thế cho những cảm xúc chính đáng. 

Vấn đề không thể được giải quyết bằng lời nói mà bằng trải nghiệm hàn gắn hoặc trải nghiệm tái hiện lại nỗi sợ hãi (buồn bã, tức giận) ban đầu. 

Tôi tin rằng nếu lý thuyết đằng sau phương pháp chữa lành nỗi đau gốc rễ được hiểu rõ hơn, thì một cuộc cách mạng trong điều trị rối loạn tâm thần tổng quát và các hành vi gây nghiện hoặc buộc phải nghiện riêng biệt sẽ được phát triển. Vì thế, những bệnh nhân hy vọng chữa trị theo phương pháp thường phải dùng thuốc an thần. Tôi tin rằng cách duy nhất để vượt qua rối loạn cưỡng chế hoặc nghiện ngập là phương pháp chữa trị cảm xúc. 

Tôi tin rằng việc tập trung vào điều trị sự phụ thuộc quá mức bắt nguồn từ sự xấu hổ độc hại, bắt nguồn từ cảm giác yếu đuối và không đủ trong tâm hồn con người. Trong quá trình nội tâm hóa, cảm giác xấu hổ, thường là một tín hiệu mạnh mẽ về giới hạn, lại biến thành trạng thái lo lắng và trở thành phần tính cách của bạn. Một khi bị ảnh hưởng bởi sự xấu hổ độc hại, con người mất kết nối với bản thân thật của mình. Hậu quả là đau đớn kéo dài từ việc mất đi bản thân.

Biểu hiện lâm sàng của tình trạng này là rối loạn nhịp tim hoặc trầm cảm mãn tính mức độ thấp. Sự xấu hổ độc hại có thể chi phối cảm xúc của chúng ta. Nó trói buộc mọi cảm xúc trong sự xấu hổ đó để mỗi lần tức giận, đau đớn, sợ hãi, hoặc thậm chí vui vẻ, chúng ta đều cảm thấy xấu hổ. Nó cũng ảnh hưởng đến nhu cầu và động lực của chúng ta trong cuộc sống. Cha mẹ trong các gia đình mắc rối loạn chức năng là những người lớn mang tâm hồn trẻ con; đứa trẻ đầy vết thương bên trong họ đang thiếu thốn. Mỗi khi đứa trẻ cảm thấy thiếu thốn và thể hiện những hành động tự nhiên, thì bản ngã của người lớn sẽ tức giận và xấu hổ với chúng.

Hậu quả là mỗi khi cảm thấy thiếu thốn, “đứa trẻ bên trong” luôn cảm thấy xấu hổ. Phần lớn cuộc đời trưởng thành của một số người, họ luôn cảm thấy xấu hổ mỗi khi cần sự giúp đỡ. Và cuối cùng, bất kể hoàn cảnh có thuận lợi ra sao, những người luôn mang nỗi xấu hổ thường cảm thấy xấu hổ trong các mối quan hệ tình dục. 

Khi cảm xúc bị trói buộc trong sự xấu hổ, con người sẽ trở nên tê liệt. Trạng thái tê liệt này là điều kiện cần để bắt đầu mọi hình thức nghiện ngập, bởi vì chỉ có qua cảm giác nghiện mà họ có thể cảm nhận được. Ví dụ, một người đàn ông bị trầm cảm ở tuổi trung niên trở thành một giám đốc điều hành xuất sắc nhờ vào sự nghiện công việc của mình, ông ta chỉ cảm thấy ý nghĩa cuộc sống khi đang làm việc. Một người nghiện rượu hoặc ma túy tìm thấy niềm vui trong việc sử dụng chất kích thích. Một người nghiện thức ăn cảm thấy hài lòng và khỏe mạnh khi no bụng. Mỗi cơn nghiện cho phép họ cảm nhận niềm vui hoặc tránh né khỏi nỗi đau. Trạng thái nghiện ngập biến đổi cảm xúc của 'đứa trẻ bên trong'. Vết thương tinh thần do sự xấu hổ gây ra sẽ làm mất kết nối với bản thân thực của mỗi người. Họ trở nên vô cảm đối với bản thân mình, trở thành đối tượng khinh miệt của chính mình.  

Khi tin rằng không thể sống với con người thật của mình, một người không thể hoà mình với chính mình nữa. Ảo giác từ cơn nghiện làm thay đổi cảm giác, làm cho họ hạnh phúc, làm cho họ hoà mình với bản thân. Mỗi khi nhận ra cảm xúc thực sự của mình, họ lại cảm thấy xấu hổ. Vì vậy, để tránh nỗi đau đó, họ sống trong trạng thái tê liệt cảm xúc.  

Chúng ta sử dụng các biện pháp bảo vệ bản thân khác nhau để tránh đau khi không thể đối diện với hiện thực cuộc sống. Một số biện pháp phổ biến nhất bao gồm: phủ nhận ('điều đó không xảy ra thật'), cưỡng chế ('đó không bao giờ xảy ra'), rút lui ('tôi không nhớ điều gì đã xảy ra'), chuyển hướng ('điều đó xảy ra với bạn, không phải với tôi'), thay đổi ('tôi ăn uống hoặc quan hệ tình dục khi thấy điều đó đang xảy ra'), và giảm nhẹ ('điều đó xảy ra, nhưng không quan trọng lắm'). 

Đề phòng, việc bảo vệ bản ngã của chúng ta là biện pháp để tránh xa khỏi nỗi đau hiện tại.

Silvan Tomkins, một nhà nghiên cứu tâm lý, đã đóng góp quan trọng vào sự hiểu biết về hành vi con người thông qua việc thảo luận về tầm quan trọng của cảm xúc. Cảm xúc của chúng ta là những trải nghiệm ngay lập tức và là năng lượng vật chất, biểu hiện trên cơ thể trước khi nhận thức được. Do đó, khi chúng ta trải nghiệm cảm xúc, chúng ta đang trực tiếp tiếp cận với bản thể vật chất của mình.

Tomkins phân biệt chín loại cảm xúc bẩm sinh được thể hiện qua nhiều biểu hiện trên khuôn mặt. Mỗi đứa trẻ đều được sinh ra với những biểu hiện này trên gương mặt của mình, và các nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng mọi người ở khắp mọi nơi trên thế giới, trong mọi lĩnh vực, đều nhận dạng những cảm xúc này theo cùng một cách. Chúng là thông điệp cơ bản mà chúng ta cần để sống về mặt sinh học.

Trong quá trình phát triển, các cảm xúc tạo ra các mô hình cơ bản để suy nghĩ, hành động và ra quyết định. Tomkins coi cảm xúc là động lực sinh học bẩm sinh của chúng ta. Chúng là “nhiên liệu để hoạt động”, như là nhiên liệu cho việc lái xe. Cảm xúc làm tăng cường và làm phong phú cuộc sống của chúng ta. Nếu không có cảm xúc, không có gì thực sự quan trọng; nhưng nếu ngược lại, mọi thứ đều trở nên quan trọng.

Theo lý thuyết của Tomkins, có sáu động lực chính là thích thú, vui vẻ, ngạc nhiên, lo lắng, sợ hãi, và tức giận. Ông coi cảm giác xấu hổ như một cảm giác phụ trợ mà con người trải nghiệm ở cấp độ sơ khai. Do được tạo ra bởi những tình thế đột ngột bất ngờ nên nó ngăn chặn hoặc giới hạn những điều đang diễn ra.

Cảm giác kinh tởm là phản ứng phòng thủ bẩm sinh. Khi chúng ta ngửi thấy mùi gì đó khó chịu, cảm giác kinh tởm sẽ khiến cho môi trên, mũi hếch lên và cổ thì rút lại. Khi chúng ta nếm hoặc nuốt một chất gì đó ôi thiu, cảm giác kinh tởm sẽ khiến chúng ta nhổ ra hoặc nôn ra. Giống như các phản xạ khác, cảm giác kinh tởm phát triển để bảo vệ chúng ta khỏi các chất nguy hiểm nhưng chúng ta cũng sử dụng chúng để thể hiện sự ghét bỏ phi vật chất. 

Nói một cách rất đơn giản, cảm xúc là những năng lượng cơ bản nhất của chúng ta. Chúng ta sử dụng chúng để bảo vệ các nhu cầu cơ bản của mình. Khi một nhu cầu của chúng ta bị đe dọa, năng lượng cảm xúc sẽ báo hiệu cho chúng ta biết. 

Hầu hết chúng ta đều được phép cảm nhận niềm vui, sự thích thú, hoặc sự ngạc nhiên và theo Tomkins đó là những cảm xúc tích cực. Ít nhất thì chúng ta biết được đây là những cảm xúc “tốt”. Nhưng trên thực tế, khi nỗi sợ hãi, buồn chán và tức giận bị kìm nén thì khả năng cảm thấy hòa hứng, thích thú và hiếu kỳ của chúng ta cũng ngừng lại. Và đó là những gì xảy ra với cha mẹ của chúng ta nên họ không thể cho phép chúng ta có những cảm xúc này. Vì thế mà nhiều đứa trẻ cảm thấy xấu hổ vì quá phấn khích, hiếu kỳ, hay tò mò. 

Mô hình điều trị của Harvey Jackins, gọi là “hướng dẫn đánh giá lại”, cũng giống như cách chữa lành nỗi đau nguyên thủy. Jackins cho rằng khi cảm xúc kết hợp với nỗi đau, tâm trí không thể đánh giá hoặc tích hợp trải nghiệm đó. Khi năng lượng cảm xúc ngăn cản quá trình chữa lành tổn thương, tâm trí sẽ giảm hoạt động. Theo thời gian, tâm trí sẽ suy giảm do sự kìm hãm của năng lượng cảm xúc mỗi khi trải nghiệm tương tự xảy ra. Hiện tượng này được gọi là “hồi lại của tuổi tự phát”. Giống như câu chuyện về chú chó nổi tiếng của Pavlov, mỗi khi nghe tiếng chuông là biết mình được ăn. Sau một thời gian, mỗi khi nghe thấy tiếng chuông là nó lại chảy nước miếng ngay cả khi không có thức ăn. Tương tự, chúng ta có thể cảm thấy rất buồn khi nghe một bản nhạc mừng lễ giáng sinh, bởi nó gợi lại ký ức về hình ảnh người cha say xỉn đã phá hỏng giáng sinh trước đó. 

“Đứa trẻ bên trong” chứa đựng năng lượng chưa được giải phóng do nỗi đau từ tuổi thơ đầy đau khổ. Một trong những lý do khiến chúng ta buồn là để kết thúc những chuyện bi thương trong quá khứ, để tạo ra năng lượng cho hiện tại. Khi chúng ta không được phép đau buồn, năng lượng sẽ bị đóng băng.  

Một trong những quy tắc của các gia đình rối loạn chức năng là quy tắc “không cảm xúc”. Quy tắc này thậm chí cản trở “đứa trẻ bên trong” bạn không nhận biết được cảm xúc của mình. Một quy tắc khác là quy tắc “không nói chuyện”, tức là không được thể hiện cảm xúc. Trong một số trường hợp, điều đó ngụ ý bạn chỉ có thể thể hiện một số cảm xúc nhất định. Các gia đình có những khác biệt về quy tắc không nói chuyện của họ.  

Trong một số gia đình, mọi cảm xúc đều bị cấm đoán ngoại trừ cảm giác tội lỗi. Thể hiện cảm xúc được cho là yếu đuối. Những đứa trẻ thường xuyên bị nhắc nhở: “Đừng có xúc động như vậy!” Những gia đình phương tây này không khác gì hàng triệu gia đình phương tây khác, thừa hưởng sản phẩm của ba trăm năm “chủ nghĩa duy lý”. Chủ nghĩa duy lý tin rằng lý trí là tối cao. Sống lý trí là yếu tố để làm người, còn sống tình cảm thì dưới mức con người. Kìm nén và che giấu cảm xúc là quy luật trong hầu hết các gia đình như thế.

Ở đại đa số các gia đình phương đông, những gia đình thừa hưởng bốn ngàn năm “vạn sự xuất uy nho”, kiềm chế nhu cầu cảm xúc và nhu cầu khát khao tự nhiên, được cho là đạo của người quân tử, vì thế tư tưởng “kẻ sĩ phải có phong thái, cốt cách của kẻ sĩ, quân tử và trượng phu phải biết giữ đạo và thờ đạo”, đã ăn sâu trong hệ tư tưởng của rất nhiều bậc phụ huynh, đặc biệt là những phụ huynh thuộc thế hệ tiền bối. 

Vì cảm xúc là năng lượng nên chúng tha thiết được thể hiện. Trẻ em trong các gia đình bất hạnh thường không có đồng minh, chúng không có ai để có thể bày tỏ cảm xúc của chúng. Vì vậy, trẻ buộc phải thể hiện chúng theo cách duy nhất mà chúng biết: “tái diễn lên người khác, hoặc tái diễn lên chính bản thân chúng”. Sự kìm nén diễn ra càng sớm thì những cảm xúc bị kìm nén càng “dễ phá hoại”. Tôi gọi những cảm xúc chưa được giải quyết và không được bộc lộ này là “nỗi đau nguyên thủy”. Phương pháp chữa lành nỗi đau nguyên thủy bao gồm việc trải nghiệm lại những tổn thương đầu đời này và thể hiện những cảm xúc bị kìm nén. Kết quả là chúng ta sẽ không còn phải tái diễn những cảm xúc đó lên người khác hoặc lên chính mình nữa. 

Cho đến gần đây, có rất ít bằng chứng khoa học hỗ trợ cho phương pháp chữa lành nỗi đau nguyên thủy. Freud đã viết rất nhiều về sự cưỡng chế, thoái lui và phủ nhận như những biện pháp chính để bảo vệ bản ngã. Ông đã dạy rằng, một khi được hình thành, những hệ thống phòng thủ này hoạt động một cách tự động và vô thức. Tuy nhiên, ông không thể giải thích chính xác cách thức hoạt động của các cơ chế ấy. Ví dụ, điều gì xảy ra trong não chúng ta khi cảm xúc đau đớn bị ngăn chặn? 

Các chuyên gia về trị liệu thể chất đã mô tả cách hoạt động của cơ chế phòng thủ này theo một số cách khác nhau. Ví dụ, cảm xúc có thể bị tê liệt bằng cách căng cơ, nhiều người thường nghiến răng và căng hàm khi tức giận. Cảm xúc cũng có thể bị kìm nén bằng cách nín thở, trong khi thở nông là một biểu hiện phổ biến để tránh cảm xúc đau đớn. 

Người ta cũng kìm nén cảm xúc của mình bằng sự tưởng tượng. Ví dụ, một người đã trải qua giai đoạn đầu của cuộc đời với nỗi sợ hãi gần như ám ảnh về sự tức giận. Họ luôn tưởng tượng rằng việc bày tỏ sự tức giận là một trong những cách từ chối hoặc trừng phạt thảm khốc. Tưởng tượng này kích hoạt sự căng cơ và thở nông của cơ thể. 

Ngày nay, chúng ta bắt đầu nhận thức về khả năng bảo vệ bản thân dựa trên nghiên cứu về chức năng hóa học và sinh lý của não bộ. Việc từ bỏ sự bảo vệ bản thân sẽ kết nối một người với những cảm xúc ban đầu của họ. Việc chữa lành những vết thương tâm lý cổ xưa có tác dụng kỳ diệu bởi nó cho phép người ta cảm nhận những cảm xúc chưa được giải quyết từ quá khứ. Vì sao lại có tác dụng như vậy? 

Paul D. Maclean, nhà nghiên cứu não bộ, đã trình bày một mô hình về não bộ giúp chúng ta hiểu được cách chấn thương ảnh hưởng đến chúng ta. MacLean mô tả não bộ bằng thuyết “ba não bộ”. Các bộ não này nằm trong não bộ của chúng ta và là kết quả của quá trình tiến hóa. Não bộ thú hay còn gọi là não phản xạ là bộ não cổ xưa và nguyên thủy nhất trong não bộ của chúng ta. Nó giúp chúng ta duy trì an toàn và sinh tồn: có tính lặp đi lặp lại. Ví dụ, thằn lằn có một cuộc sống khá đơn giản. Nhiệm vụ hàng ngày của nó bao gồm việc săn mồi mỗi sáng, hy vọng có thể bắt được vài con ruồi, con muỗi và không bị động vật khác săn mồi. Nếu nó tìm thấy một con đường an toàn qua bãi cỏ và đá, nó sẽ lặp lại hành trình này cho đến khi chết. Sự lặp lại này là để sinh tồn. Não phản xạ cũng duy trì các chức năng vật lý tự động của cơ thể chúng ta, chẳng hạn như việc thở. Tôi muốn nói với mọi người rằng bản năng của thằn lằn trong chúng ta sẽ thực sự xuất hiện khi chúng ta bắt đầu kết hôn và xung đột với thói quen cả đời của người khác. 

Tiếp theo là não của động vật có vú, hay còn gọi là não cảm xúc. Theo cách tiếp cận này, nó được gọi là hệ limbic (hệ viền). Khi động vật có vú có máu nóng xuất hiện trong quá trình tiến hóa, năng lượng cảm xúc được tạo ra trong chúng. Hệ limbic chứa đựng những cảm xúc như phấn khích, sung sướng, tức giận, sợ hãi, buồn bã, vui vẻ, xấu hổ, ghê tởm và chán ghét. 

Hệ thống phức tạp nhất trong não bộ của chúng ta là vỏ não mới hay còn gọi là não lý trí. Nó tiến hóa sau cùng, trong khoảng hơn hai triệu năm qua. Nó giúp con người chúng ta có khả năng suy luận, sử dụng ngôn ngữ, lập kế hoạch, giải quyết các vấn đề phức tạp, v.v... 

Theo MacLean, ba bộ não này hoạt động độc lập nhưng cũng cùng nhau để duy trì trạng thái cân bằng của não bộ, mà nói cách khác, là để giảm thiểu đau khổ. 

Trong cuộc sống, não bộ không gặp khó khăn gì trong việc giải quyết những nỗi buồn phiền. Nó dùng việc thể hiện cảm xúc để duy trì sự cân bằng. Khi nỗi đau đạt đến một đỉnh điểm nhất định, chúng ta có thể nổi cơn thịnh nộ vì giận dữ, khóc lóc vì đau khổ hoặc đổ mồ hôi và run rẩy vì sợ hãi. Các nhà khoa học đã chỉ ra rằng nước mắt thực sự làm tan biến chất gây căng thẳng tích tụ trong trạng thái buồn bã. Não bộ tự động chuyển đến trạng thái cân bằng bằng cách bộc lộ cảm xúc, trừ khi chúng ta được dạy rằng phải ngăn chặn nó. 

Trẻ em lớn lên trong các gia đình không hòa thuận thường được dạy để cưỡng chế việc biểu lộ cảm xúc theo ba cách: cách thứ nhất là không được người khác tương tác hoặc làm gương, tức là trẻ bị bỏ mặc theo đúng nghĩa đen; cách thứ hai là không có bất cứ hình thức lành mạnh nào để gọi tên và thể hiện cảm xúc; và cách thứ ba là bị sỉ nhục hoặc bị trừng phạt nếu bộc lộ cảm xúc. Những đứa trẻ từ các gia đình kiểu này thường nghe thấy những câu như: “Tao sẽ cho mày biết thế nào là khóc lóc” hay “Đừng bao giờ cãi lại tao nếu không muốn nát đòn”. Trẻ thường thực sự bị đánh đòn chỉ vì cảm thấy sợ hãi, tức giận hoặc buồn bã. 

Nhưng khi cảm xúc bị cưỡng chế hoặc khi sự căng thẳng trở nên quá mức và trở thành chứng mãn tính, não bộ sẽ gặp khó khăn. Nó sẽ phải thực hiện các biện pháp đặc biệt bất thường để duy trì sự cân bằng, đó là bảo vệ bản ngã. 

Việc cưỡng chế cảm xúc càng sớm, tổn thương càng trầm trọng hơn. Có ngày càng nhiều bằng chứng cho thấy rằng quá trình phát triển của não bộ tuân theo trình tự tiến hóa của nó. Các nhà khoa học thần kinh đã chỉ ra rằng, não bộ phản xạ chiếm ưu thế trong giai đoạn sau của chu kỳ và trong giai đoạn đầu sau khi sinh.  

Hệ limbic bắt đầu hoạt động trong sáu tháng đầu đời của chúng ta, và nó cần một môi trường thích hợp cũng như sự kích thích đúng đắn để có thể phát triển lành mạnh. Trong nghiên cứu về sự phát triển nhận thức ở trẻ em, Piaget đã không tìm thấy tư duy logic thật sự cho đến khi trẻ được 6 hoặc 7 tuổi. (Mặc dù một số phát hiện của Piaget bị nghi ngờ nhưng độ tuổi lên 7 dường như đánh dấu một bước ngoặt đáng kể).