Bút bi

Bút bi (tiếng Pháp: bille), thường được gọi là bút Bic (theo tên công ty Pháp Société Bic chuyên sản xuất bút), là công cụ viết rất phổ biến hiện nay. Bút bi chứa một ống mực đặc biệt; khi viết, mực in lên giấy nhờ vào chuyển động lăn của viên bi nhỏ có đường kính từ 0.3 đến 1.2mm gắn ở đầu ống mực. Kim loại làm đầu bi thường là thép, đồng thau hoặc tungsten carbide. Bút bi được phát triển như một giải pháp sạch sẽ hơn bút chấm mực và bút máy, và hiện nay là dụng cụ viết phổ biến nhất thế giới với hàng triệu sản phẩm được bán mỗi ngày. Bút bi đã có ảnh hưởng lớn đến nghệ thuật và thiết kế đồ hoạ, tạo ra một thể loại nghệ thuật mới bằng bút bi.

Bic Cristal là loại bút bi dùng một lần phổ biến, với thiết kế đã được công nhận trong bộ sưu tập vĩnh viễn của Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại, New York.

Lịch sử

Khởi nguồn

Ý tưởng sử dụng một viên bi trong công cụ viết để áp dụng mực lên giấy đã xuất hiện từ cuối thế kỷ XIX. Trong các phát minh này, mực được chứa trong một ống mỏng, đầu ống bị chặn bởi một viên bi nhỏ, được đặt cố định để không trượt vào trong ống hoặc rơi ra ngoài.

Bằng sáng chế đầu tiên cho bút bi được cấp vào ngày 30 tháng 10 năm 1888 cho John J. Loud, người đã phát minh ra một công cụ viết có thể viết trên 'các bề mặt thô, như gỗ, giấy gói thô và các vật liệu khác' mà các bút thông thường không làm được. Bút của Loud có một viên bi thép nhỏ, được giữ bởi một khung thép. Dù có thể đánh dấu trên các bề mặt thô như da, nhưng nó quá thô để viết chữ. Do không được thương mại hóa, tiềm năng của bút Loud không được khai thác và bằng sáng chế đã hết hạn.

Sự ra đời của bút bi giá rẻ và đáng tin cậy ngày nay bắt nguồn từ các thử nghiệm và phát triển trong hóa học hiện đại cùng với khả năng sản xuất chính xác vào đầu thế kỷ 20. Những bằng sáng chế toàn cầu trong giai đoạn sơ khai của bút bi chứng tỏ những nỗ lực thành công nhằm biến bút bi thành công cụ thương mại hiệu quả và phổ biến. Ban đầu, bút bi gặp phải vấn đề về việc cung cấp mực không đồng đều; việc tràn mực và tắc nghẽn là những thách thức mà các nhà phát minh phải vượt qua để hoàn thiện bút bi. Nếu khe bi quá chặt hoặc mực quá đặc, mực sẽ không chạm được vào giấy. Ngược lại, nếu khe bi quá lỏng hoặc mực quá loãng, bút có thể bị rỉ mực hoặc mực sẽ bị nhòe. Các ống chứa mực đã trải qua nhiều phương pháp như áp lực piston, lò xo, mao dẫn và lực hấp dẫn để giải quyết các vấn đề phân phối và điều chỉnh lưu lượng mực.

László Bíró, một biên tập viên người Hungary (sau này trở thành công dân Argentina), đã cảm thấy không hài lòng với việc liên tục phải đổ đầy mực và làm sạch trang bị bút máy, đã nhận ra rằng loại mực dùng cho in báo khô rất nhanh, giúp giấy không bị lem mực. Ông quyết định chế tạo một loại bút sử dụng loại mực tương tự. Bíró đã nhờ đến sự trợ giúp của anh trai Győrgy, một nha sĩ có kiến thức hóa học, để phát triển công thức mực nhớt cho bút bi mới.

Những cải tiến của Bíró đã thành công trong việc kết hợp độ nhớt của mực với cơ chế hốc bi hoạt động phù hợp, giúp mực không bị khô trong bình chứa và đồng thời kiểm soát được dòng chảy của mực. Bíró đã nộp đơn xin cấp bằng sáng chế cho phát minh này tại Anh vào ngày 15 tháng 6 năm 1938.

Năm 1941, anh em nhà Bíró và người bạn Juan Jorge Meyne đã trốn khỏi Đức và chuyển đến Argentina, nơi họ thành lập công ty 'Bíró Pens of Argentina' và nộp đơn xin cấp bằng sáng chế mới vào năm 1943. Bút bi của họ được bán tại Argentina dưới tên gọi 'Birome', kết hợp tên Bíró và Meyne, và đây cũng là cách mà bút bi vẫn được biết đến ở quốc gia đó. Thiết kế mới này được cấp phép tại Anh, nơi đã sản xuất bút bi cho phi hành đoàn RAF dưới tên 'Biro'. Bút bi được cho là linh hoạt hơn bút máy, đặc biệt là khi sử dụng ở độ cao trên máy bay, nơi bút máy dễ bị chảy mực.

Bằng sáng chế của Bíró, cùng với các bằng sáng chế ban đầu khác về bút bi, thường được gọi là 'bút máy bi' - 'ball-point fountain pen'.

Sự phát triển sau chiến tranh

Sau Thế chiến II, nhiều công ty đã nỗ lực để phát triển thiết kế bút bi của riêng mình. Trong thời kỳ hậu chiến ở Argentina, bút Birome đã không thành công rực rỡ, nhưng vào giữa năm 1945, Công ty Eversharp, nhà sản xuất bút chì cơ khí, đã hợp tác với Eberhard Faber Co. để cấp phép cho Birome bán tại Hoa Kỳ.

Khoảng thời gian này, Milton Reynolds, một nhà kinh doanh người Mỹ, thấy một chiếc bút bi Bíró tại Buenos Aires. Ông đã mua vài chiếc và trở về Hoa Kỳ, sau đó thành lập Công ty Reynolds International Pen để sản xuất bút với nhãn hiệu Reynolds Rocket. Reynolds đã bỏ qua bằng sáng chế bút Biro và thực hiện nhiều cải tiến để có bằng sáng chế của riêng mình tại Mỹ. Cuối năm 1945, công ty của Reynolds đã chiếm lĩnh thị trường Hoa Kỳ trước Eversharp và các đối thủ cạnh tranh khác. Ngày 29 tháng 10 năm 1945, chiếc bút bi đầu tiên được bán tại cửa hàng Gimbel ở New York với giá 12,50 đôla Mỹ thời đó (khoảng 130 đôla Mỹ ngày nay). Reynolds Rocket đã trở thành bút bi thương mại thành công đầu tiên. Reynolds đã nỗ lực rất nhiều để tiêu thụ bút bi và thành công lớn; Gimbel đã bán hàng ngàn chiếc trong vòng một tuần. Tại Anh, công ty Miles Martin đã sản xuất bút bi thương mại thành công đầu tiên vào cuối năm 1945.

Bút bi của Reynolds và Eversharp không đạt được sự kỳ vọng của người tiêu dùng ở Mỹ. Doanh số bút đạt đỉnh vào năm 1946, nhưng sau đó giảm mạnh khi thị trường bị bão hòa. Vào đầu những năm 1950, cơn sốt bút bi đã giảm và công ty Reynolds phải đóng cửa.

Bút bi Paper Mate, một trong những thương hiệu nổi tiếng của thập niên 1950, đã mua bản quyền phân phối bút bi tại Canada. Để giải quyết lo ngại về độ tin cậy của mực, Paper Mate đã tiên phong với công thức mực in mới và quảng cáo sản phẩm như là 'sự lựa chọn được các chủ ngân hàng tin dùng'. Năm 1954, Parker Pens giới thiệu The Jotter, chiếc bút bi đầu tiên của công ty với các tính năng vượt trội và công nghệ tiên tiến như việc sử dụng tungsten carbide để chế tạo khung bi. Chỉ trong vòng một năm, Parker đã tiêu thụ hàng triệu cây bút bi với giá từ ba đến chín đôla Mỹ. Vào thập niên 1960, công ty Eversharp gặp khó khăn tài chính và phải bán mảng bút bi cho Parker trước khi đóng cửa.

Marcel Bich cũng giới thiệu một loại bút bi vào thị trường Mỹ vào những năm 1950, được cấp phép từ Bíró và dựa trên thiết kế của Argentina. Ông rút gọn tên của mình thành thương hiệu Bic vào năm 1953, và đây đã trở thành thương hiệu bút bi toàn cầu nổi tiếng hiện nay. Bút Bic gặp khó khăn trên thị trường cho đến khi công ty thực hiện chiến dịch quảng cáo 'Viết lần đầu tiên, cũng như mọi lần!' vào những năm 1960. Sự cạnh tranh trong thời kỳ này đã dẫn đến việc giá bút bi giảm mạnh.

Phân loại

Có hai loại bút bi chính: loại sử dụng một lần và loại có thể nạp lại mực.

Loại sử dụng một lần thường được chế tạo từ nhựa dẻo hoặc nhựa cứng và sẽ bị bỏ đi khi hết mực. Chúng có thể có nắp để bảo vệ đầu bi khi không sử dụng, hoặc cơ chế lò xo để đẩy đầu bi ra khi cần dùng.

Loại có thể nạp lại mực thường được làm từ kim loại hoặc nhựa chất lượng cao và có giá thành đắt hơn. Ống mực và đầu bi của loại này thường gắn liền với nhau, và khi hết mực, bạn cần thay cả ống mực và đầu bi.

Bút rollerball có cấu tạo cơ học tương tự như bút bi, nhưng sử dụng mực nước thay vì mực dầu. So với bút bi mực dầu, bút rollerball cung cấp lượng mực nhiều hơn, nhưng mực nước có thể bị thấm và gây nhòe nếu đầu bi không được thay đổi thường xuyên. Mực nước giữ ẩm lâu hơn khi mới sử dụng, có thể gây ra hiện tượng 'bôi bẩn' - điều này có thể gây phiền toái cho người thuận tay trái hoặc người viết từ phải sang trái, đặc biệt khi giấy bị ướt.

Do bút bi phụ thuộc vào trọng lực để cung cấp mực cho đầu bi, nên hầu hết không thể viết ngược chiều trọng lực. Tuy nhiên, công nghệ do Fisher phát triển ở Hoa Kỳ đã tạo ra bút 'Bút không gian Fisher'. Bút này kết hợp mực có độ nhớt cao với một hệ thống nén mực giúp đẩy mực đến đầu bi. Khác với bút bi thông thường, bút này có một bình chứa khí nén ở đuôi, ngăn ngừa sự bay hơi và rò rỉ khí, cho phép bút viết được ở các tư thế không trọng lực, trong không gian và dưới nước. Các phi hành gia đã sử dụng loại bút này trong không gian vũ trụ.

Bút bi với mực có thể xóa được được phát triển đầu tiên bởi công ty Paper Mate. Công thức mực của các bút này có tính chất tương tự như cao su, cho phép mực được làm sạch khỏi giấy trước khi khô hoàn toàn, và cuối cùng trở thành vĩnh viễn. Mực có thể xóa có độ đặc hơn nhiều so với mực thông thường, yêu cầu hộp mực phải được nén lại, vì vậy các bút này cũng có khả năng viết ngược với trọng lực. Mặc dù bút có tẩy kèm theo, bạn cũng có thể dùng bất kỳ loại tẩy nào để xóa chữ.

Bút bi giá rẻ một lần 'Bic Cristal' (còn gọi là bút Bic hoặc Biro) là loại bút bi bán chạy nhất trên thế giới. Đây là sản phẩm đầu tiên của công ty 'Bic' và vẫn là biểu tượng của thương hiệu này. Bút bi 'Bic Crystal' hiện là một phần của bộ sưu tập bút vĩnh cửu tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại ở New York, được công nhận vì thiết kế công nghiệp của nó.

Cấu tạo

Cấu tạo

Bút bi có ba phần cơ bản: vỏ, ruột và bộ phận điều chỉnh. Vỏ thường được làm từ nhựa tổng hợp, nhẹ và bền, bảo vệ ruột bút bên trong. Vỏ bút có hình trụ dài khoảng 14–15 cm; có thể đơn giản với tên nhà sản xuất hoặc được trang trí với họa tiết từ đơn giản đến sang trọng. Ruột bút bao gồm ống mực và đầu bi. Ống mực nhỏ hơn vỏ bút, làm bằng nhựa dẻo, rỗng bên trong, chứa mực. Đầu bi, làm từ kim loại không gỉ, có một viên bi kim loại nhỏ giúp mực chảy đều hơn khi viết. Kích thước của viên bi từ 0.5 đến 1.0 mm quyết định độ đậm nhạt của nét chữ. Bộ phận điều chỉnh có thể là phần bấm và lò xo, hoặc có thể có nắp và các phụ kiện khác.

Mực

Mực bút bi thường là một hỗn hợp đặc, chứa từ 25-40% thuốc nhuộm. Những thuốc nhuộm này được hòa tan trong một dung môi dạng 'dầu'. Các loại dầu phổ biến bao gồm benzyl alcohol và phenoxyethanol, kết hợp với thuốc nhuộm để tạo thành một hỗn hợp mịn, khô nhanh. Thuốc nhuộm dùng trong bút bi màu xanh và đen thường là các thuốc nhuộm triarylmethane và axit, với nguồn gốc từ hợp chất diazo hoặc phthalocyanine. Các thuốc nhuộm phổ biến cho mực xanh lam và đen là xanh Phổ, xanh Victoria, tím methyl, tím pha lê và xanh phthalocyanine. Thuốc nhuộm eosin thường được dùng cho mực đỏ.

Những loại mực này có khả năng chống nước sau khi khô, nhưng có thể bị phai màu khi tiếp xúc với một số dung môi như acetone và các loại rượu khác.

Phương tiện nghệ thuật

Bút bi đã chứng tỏ là một công cụ nghệ thuật linh hoạt không chỉ cho các nghệ sĩ chuyên nghiệp mà còn cho những người vẽ nguệch ngoạc nghiệp dư. Với chi phí thấp, dễ tìm và tính di động, bút bi được xem là một lựa chọn thay thế tiện lợi cho các công cụ nghệ thuật truyền thống. Một số nghệ sĩ kết hợp chúng vào các tác phẩm đa phương tiện, trong khi những người khác sử dụng bút bi như một công cụ nghệ thuật chủ yếu của họ.

Những hiệu ứng không thường thấy ở bút bi vẫn có thể được tạo ra bằng công cụ này. Các kỹ thuật truyền thống như chấm và gạch chéo có thể tạo ra nửa tông màu hoặc hiệu ứng khối lượng. Đối với những nghệ sĩ yêu cầu sự chính xác cao, bút bi là lựa chọn lý tưởng, cho phép tạo ra các đường nét mà bút lông khó đạt được. Khi được sử dụng một cách tinh tế, các tác phẩm bút bi có thể bị nhầm lẫn với tranh vẽ bằng bút lông hoặc ảnh chụp, tạo nên hiệu ứng 'Wow' mà nghệ sĩ Lennie Mace mô tả.

Nhiều nghệ sĩ nổi tiếng thế kỷ 20 như Andy Warhol đã sử dụng bút bi ở một mức độ nhất định trong sự nghiệp của họ. Trong thế kỷ 21, nghệ thuật bút bi vẫn thu hút sự quan tâm với các nghệ sĩ đương đại nổi bật nhờ kỹ thuật, trí tưởng tượng và sáng tạo độc đáo của họ. Nghệ sĩ người Mỹ gốc Hàn Il Lee đã tạo ra các tác phẩm nghệ thuật trừu tượng quy mô lớn chỉ bằng bút bi từ cuối những năm 1970. Từ những năm 1980, Lennie Mace đã tạo ra các tác phẩm bút bi phong phú về nội dung và độ phức tạp, áp dụng cho nhiều bề mặt độc đáo như gỗ và denim. Nghệ sĩ này đã đặt ra các thuật ngữ như 'PENtings' và 'Media Graffiti' để mô tả tác phẩm của mình. Gần đây, nghệ sĩ người Anh James Mylne đã sáng tạo các tác phẩm nghệ thuật giống như ảnh thực tế chủ yếu bằng bút bi màu đen, đôi khi thêm màu sắc tối thiểu.

Việc sử dụng bút bi trong nghệ thuật cũng có những hạn chế. Sự hạn chế về màu sắc và độ nhạy của mực với ánh sáng là những vấn đề mà các nghệ sĩ bút bi phải cân nhắc. Một khi nét vẽ được tạo ra, nó thường không thể xóa được, gây rủi ro lớn cho nghệ sĩ. Hơn nữa, vấn đề 'loang lổ' và 'chảy' mực trên bề mặt bản vẽ cần được chú ý. Dù cơ chế bút bi đã được cải tiến, nhưng thành phần mực vẫn gặp phải vấn đề về độ nhạy sáng và phai màu không thể đoán trước.

Bút bi không chỉ dùng để viết mà còn có thể xoay quanh nhờ vào việc thao tác bằng ngón tay hoặc cả bàn tay. Đây là hình thức giải trí phổ biến từ những năm 1970 đến nay, xuất hiện từ trường học, văn phòng đến hội nghị, từ khắp nơi trên thế giới đến Việt Nam. Tuy nhiên, kỹ thuật quay bút bi chỉ dừng lại ở các kiểu cơ bản, còn trong bộ môn Quay Bút Nghệ Thuật, bút bi được tùy chỉnh và lắp ráp từ nhiều loại bút khác để thao tác dễ dàng hơn.

Quá trình sản xuất

Dù thiết kế và cấu tạo khác nhau giữa các thương hiệu, nhưng các bộ phận cơ bản của bút bi đều tương tự nhau. Các phần chính của đầu bút bi bao gồm viên bi quay tự do (phát mực lên bề mặt viết), ổ bi giữ viên bi, kênh mực nhỏ cung cấp mực cho viên bi qua ổ bi, và bể chứa mực khép kín cung cấp mực cho viên bi. Trong các bút bi dùng một lần hiện đại, mực được chứa trong ống nhựa hẹp, và trọng lực đẩy mực xuống viên bi. Đồng thau, thép hoặc carbide wolfram được sử dụng để sản xuất các đầu bi, sau đó được đặt vào ổ bi bằng đồng.

Chức năng của các bộ phận này tương tự như đầu bôi bóng của lọ bôi chống côn trùng; cùng một công nghệ nhưng với quy mô lớn hơn. Đầu bút bi đưa mực đến bề mặt viết và đồng thời hoạt động như một bộ đệm giữa mực trong ngăn chứa và không khí bên ngoài, ngăn mực nhanh khô trong ngăn chứa. Các bút bi hiện đại có thời gian sử dụng trung bình khoảng hai năm.

Việc chế tạo đầu bút bi có thể viết lâu dài mà không gặp vấn đề không phải là điều dễ dàng, vì cần đến máy móc chính xác cao và các tấm hợp kim thép chất lượng cao. Tính đến năm 2017, Trung Quốc đã sản xuất khoảng 80% số bút bi toàn cầu, dựa vào lượng đầu bút bi và hợp kim kim loại nhập khẩu trước thời điểm này.

Bút bi thông thường là sản phẩm được sản xuất hàng loạt, với các linh kiện rời được chế tạo riêng biệt và sau đó lắp ráp trên dây chuyền. Quy trình sản xuất cơ bản bao gồm việc chế tạo mực, đúc các bộ phận kim loại và nhựa, và cuối cùng là lắp ráp thành bút bi. Marcel Bich đã góp phần quan trọng trong việc phát triển quy trình sản xuất bút bi giá rẻ.

• Bút máy
• Bút chì
• Bút dạ
• Bút kim
• Bút lông
• Bút nước
• Bút không gian

Tài liệu tham khảo bên ngoài

Tiếng Anh

• Lịch sử của bút bi Lưu trữ ngày 06 tháng 08 năm 2011 tại Wayback Machine.
• Bút bi có thực sự cách mạng hóa việc viết không? BBC News ngày 24 tháng 10 năm 2006