Cá mặt trăng

Cá mặt trăng hay còn gọi là cá mola (Mola mola; trước đây là Tetraodon mola) thuộc họ Cá mặt trăng trong bộ Cá nóc. Loài cá biển lớn này có màu sắc nổi bật và thân hình ngắn, sống ở các vùng nước sâu ngoài đại dương với nhiệt độ rất thấp. Cá mặt trăng thường bơi ở tầng mặt nước, tự làm ấm não và mắt hơn so với nhiệt độ nước biển. Trong các ngôn ngữ như Pháp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Ý, Hà Lan, Nga... loài cá này được gọi là 'cá mặt trăng', trong khi tên tiếng Anh là 'ocean sunfish' có nghĩa là 'cá thái dương'. Loài cá này được gọi như vậy vì người ta nghĩ rằng chúng thích tắm nắng trên mặt nước, thường thấy chúng bơi chậm rãi gần mặt nước.

Đặc điểm sinh học

Cá mặt trăng có đặc điểm nổi bật với hình dạng kỳ lạ, thân hình bầu dục và tròn, chủ yếu sống ở vùng nhiệt đới. Chúng có da trơn, thân dẹt, đuôi ngắn, đầu tròn, mắt lớn và miệng nhỏ so với kích thước cơ thể. Cá mặt trăng thường để cho thân mình lớn trôi tự do theo dòng nước. Những cá thể trưởng thành có xu hướng nghiêng một bên khi trôi.

Hình dáng cơ thể

Cá mặt trăng có hình dạng bầu dục, rất dẹp bên, với chiều dài thân đạt từ 3,5 đến 5,5m và trọng lượng từ 1400 đến 1700 kg (Andriaxep, 1954). Mặc dù thân hình lớn, từ xa trông như một khối ngắn và gần giống hình trái xoan hoặc hình tròn, giống như một cái đầu lớn. Dù có kích thước lớn, cá mặt trăng vẫn bơi yếu ớt do cấu trúc cơ thể không thuận lợi.

Vây lưng và vây hậu môn của cá mặt trăng ngắn nhưng cao, nằm gần cuối thân và gần như đối xứng nhau (phía trên và dưới). Vây ngực nhỏ và tròn, trong khi vây đuôi dài nhưng thấp, bao quanh phía sau thân, tạo thành một dải hẹp, ít có tác dụng trong việc bơi lội. Mép ngoài của vây hơi lượn sóng. Da cá dày, thô, không có vảy, không có đường bên nhưng rất nhám và dai, với màu xám hoặc nâu ở phía trên và màu nhạt hơn ở dưới.

Cá mặt trăng không có một cái đầu thực sự. Mặt cá và khe mang nhỏ, đặc biệt là miệng rất nhỏ. Dù kích thước lớn, miệng của chúng lại rất nhỏ với mỗi hàm có hai răng dính nhau tạo thành một cái mỏ. Với cấu trúc miệng đặc biệt, cá mặt trăng không thể nuốt mồi lớn mà chỉ ăn các loài giáp xác nhỏ và phiêu sinh vật khác. Thức ăn chính của chúng bao gồm rong biển, thủy mẫu, động vật giáp xác phù du, và ấu trùng cá chình.

Mặc dù có thân hình lớn, cá mặt trăng bơi rất yếu do cấu trúc cơ thể đặc biệt; hầu hết thời gian, chúng chỉ để cho thân hình đồ sộ trôi tự do theo các dòng nước. Các con trưởng thành thường nghiêng một bên khi trôi. Đôi khi các dòng hải lưu có thể đưa chúng từ vùng nhiệt đới đến vùng ôn đới. Chính vì thế, cá mặt trăng còn được gọi là 'cá mặt trời' hay 'cá thái dương' vì người ta nghĩ rằng chúng 'tắm nắng' trên mặt biển, thường thấy chúng bơi chậm rãi gần mặt nước.

Cấu trúc đặc biệt

Vì cá mặt trăng sống ở vùng nước sâu với nhiệt độ thấp, điều này có thể ảnh hưởng đến chức năng thần kinh và thị giác của chúng. Để đối phó, một số loài đã tiến hóa khả năng tự sưởi ấm mắt và não nhằm giảm thiểu tác động của nhiệt độ lạnh. Các nghiên cứu cho thấy mô cơ sau mắt cá mặt trăng có nhiệt độ cao hơn từ 2,1 đến 6 độ C so với các mô cơ bình thường, cho thấy cá mặt trăng đã phát triển khả năng tạo nhiệt và giữ nhiệt trong môi trường nước lạnh. Chức năng này được gọi là 'nội nhiệt hộp sọ' (cranial endothermy).

Gốc của cặp cơ hoành của cá mặt trăng được cho là nơi sản sinh nhiệt chính. Cơ này là cơ lớn nhất nằm gần não và dây thần kinh thị giác, chỉ cách não một lớp xương mỏng. Gốc cơ hoành có màu đỏ bầm và là nơi xảy ra nhiều phản ứng tổng hợp citrat, sinh ra nhiều nhiệt hơn so với các cơ khác. Cơ của cá được bọc bằng lớp mỡ mỏng để cách nhiệt với nước lạnh trong khe mang, và một mạng lưới động tĩnh mạch bên trong tạo ra hệ thống 'truyền - dẫn nhiệt' giúp cá mặt trăng duy trì nhiệt độ cao ở hộp sọ.

Sinh sản

Cá mặt trăng là loài cá đẻ trứng nhiều nhất trong các loài cá đại dương. Mặc dù thời gian mang thai chỉ kéo dài khoảng 3 tuần, cá mặt trăng có thể đẻ tới 300 triệu trứng mỗi lần. Trứng trôi lơ lửng theo các dòng hải lưu, và khi còn nhỏ, cá bơi giống như các loài cá khác. Khi trưởng thành, chúng trở nên lười biếng, thích trôi nghiêng theo các dòng hải lưu.

Phân bố

Loài cá mặt trăng có phân bố rộng khắp toàn cầu, từ các vùng nhiệt đới đến các vùng biển ấm áp, nhưng chủ yếu sống ở các khu vực biển nhiệt đới. Trong mùa nóng, cá có thể di chuyển đến các vùng ôn đới, thậm chí là vùng hàn đới ở cả hai bán cầu. Vào những ngày thời tiết thuận lợi và biển yên tĩnh, chúng thường nổi lên để lộ phần thân và vây lưng khỏi mặt nước nhằm bắt động vật phù du. Khi trời mưa to, gió lớn hoặc trong lúc săn mồi, cá mặt trăng sẽ lật nghiêng thân và dùng vây lưng cùng vây hậu môn để bới nhanh trong nước.

Trong suốt cuộc đời, cá mặt trăng thường sống xa bờ. Khi còn nhỏ, chúng bơi lội như các loài cá khác, nhưng khi trưởng thành, chúng trở nên lười biếng và thích trôi nghiêng theo các dòng hải lưu. Các cá thể nhỏ thường tụ tập thành đàn, trong khi những con trưởng thành thích sống đơn độc và lang thang khắp các đại dương.

Cá mặt trăng hiếm khi xuất hiện ở vùng biển Việt Nam, mặc dù đôi khi có mặt ở vịnh Bắc Bộ, cụ thể là khu vực Bạch Long Vĩ. Ngư dân tại Nghệ An đã từng bắt được con cá nặng 120 kg và dài hơn 1,5 mét. Con cá mặt trăng lớn nhất được ghi nhận nặng đến 400 kg. Vào tháng 5 năm 2018, ngư dân ở Huế đã bắt được một con dài 1 mét, nặng 32 kg cách bờ biển 40 hải lý.

Tại Việt Nam, cá mặt trăng được xếp vào danh sách các loài quý hiếm, có tên trong sách đỏ và cần được bảo vệ khẩn cấp; luật cấm hoàn toàn mọi hoạt động đánh bắt và khai thác dưới mọi hình thức.

Giá trị sử dụng

Cá mặt trăng là loài cá sống ở đại dương, phân bố rộng rãi. Gần đây, có vài lần phát hiện loài này tại Vịnh Bắc Bộ của Việt Nam. Vào năm 2012, ngư dân từ xã Quỳnh Lập và xã Quỳnh Long, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An đã bắt được một con cá với hình dạng đặc biệt, được xác định là cá mặt trăng. Con cá này hiện đang được bảo quản tại Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam để phục vụ cho nghiên cứu.

Với kích thước lớn và hình dạng độc đáo, cá mặt trăng có giá trị kinh tế cao nhưng cũng dễ bị phát hiện và đánh bắt. Loài cá này còn được coi là hiện vật quý hiếm và hấp dẫn trong các bảo tàng động vật biển. Ở vùng biển Việt Nam, cá mặt trăng mới chỉ được phát hiện một lần, và số lượng tự nhiên vẫn chưa được xác định. Mức độ đe dọa: Bậc R.

Hình ảnh

• Journal of Experimental Biology, số 212 (2009), trang 461-470

Ghi chú

• Thông tin về Mola mola trên Wikispecies
• Cá mặt trăng