Buzz
1. Biện pháp nghệ thuật là gì?
Biện pháp nghệ thuật là các quy tắc thi pháp dùng để tổ chức một phát ngôn nghệ thuật (bao gồm quy tắc xây dựng cốt truyện, phân loại thể loại, phong cách, và cách tạo câu thơ…). Việc sử dụng các biện pháp nghệ thuật không phải là ngẫu nhiên mà là một hành động có chủ đích, đòi hỏi người viết phải có kiến thức vững vàng để làm cho tác phẩm trở nên quý giá và ý nghĩa hơn.
2. Các biện pháp nghệ thuật và vai trò của chúng
Lê Ngọc Trà từng phát biểu: 'Nghệ thuật luôn phản ánh tình cảm con người, là phương tiện để bày tỏ và gửi gắm cảm xúc.' Vì vậy, các biện pháp nghệ thuật không ngừng phát triển để đáp ứng nhu cầu của con người qua từng thời kỳ. Các biện pháp này bao gồm: so sánh, ẩn dụ, nhân hóa, hoán dụ, nói quá, nói giảm nói tránh, điệp từ, và chơi chữ.
* Tác dụng của các biện pháp nghệ thuật trong văn học
(1). So sánh
- So sánh là một kỹ thuật tu từ dùng để đối chiếu hai sự vật, hiện tượng bằng các từ như 'như', 'ngỡ',...
- Tác dụng: So sánh giúp làm tăng sức gợi hình và cảm xúc cho đối tượng được đề cập, đồng thời làm cho câu văn trở nên sinh động và thu hút hơn với người đọc.
- Các loại so sánh:
+ So sánh tương đương: như là, giống như, tựa như,...
+ So sánh hơn kém: không bằng,...
Ví dụ:
Mặt trời lặn xuống biển như một hòn lửa
Cánh sóng đã khép lại, đêm buông rèm cửa
Đoàn thuyền ra khơi lần nữa
Giai điệu căng buồm theo làn gió vươn xa.
(Đoàn thuyền đánh cá - Huy Cận)
Hình ảnh 'Mặt trời lặn xuống biển như hòn lửa' mà tác giả Huy Cận sử dụng là biện pháp so sánh để khắc họa không gian và thời gian của ngư dân khi ra khơi. Đồng thời, ông cũng nhấn mạnh vẻ đẹp rực rỡ của biển cả qua hình ảnh mặt trời.
(2). Nhân hóa
- Nhân hóa là một biện pháp tu từ gán cho đồ vật, sự vật hoặc động vật những hành động, tính cách và suy nghĩ của con người.
- Tác dụng: Nhân hóa làm cho sự vật và hiện tượng trở nên gần gũi hơn với con người, tăng cường khả năng gợi hình và gợi cảm cho câu văn, đồng thời giúp tác giả thể hiện cảm xúc một cách sâu sắc hơn trong tác phẩm.
- Nhân hóa được phân chia thành 3 loại như sau:
+ Sử dụng từ ngữ diễn tả hành động của con người để miêu tả hành động của động vật
+ Sử dụng từ ngữ chỉ người để chỉ vật
+ Đối xử và trò chuyện với vật như với con người
Ví dụ:
Bão tố quấn lấy nhau không rời,
Tay ôm tay, giữ chặt tre thêm gần.
Tre vẫn bền bỉ, dù không cùng nhau ở lại,
Từ đó dựng nên lũy thành, ôi người ơi.
Dù thân có gãy, cành rụng,
Vẫn giữ nguyên gốc rễ để truyền lại cho măng.
Giống tre không chịu uốn cong,
Chưa trưởng thành đã sắc như mũi nhọn.
Lưng trần hứng chịu nắng mưa,
Có chiếc áo cộc từ tre nhường lại cho con.
(Tre Việt Nam - Nguyễn Duy)
Qua đoạn thơ, ta thấy nhà thơ đã khéo léo sử dụng nhiều từ ngữ chỉ hành động và cảm xúc của con người như: tay, lưng, nhường cho con để diễn tả sức sống mạnh mẽ của cây tre. Hình ảnh này gợi liên tưởng đến tinh thần kiên cường và lòng yêu nước của người Việt Nam, luôn bền bỉ chống chọi và giữ gìn truyền thống cho thế hệ sau.
(3). Ẩn dụ
- Ẩn dụ là biện pháp tu từ dùng tên gọi của sự vật này để chỉ sự vật khác có sự tương đồng với nó.
- Việc áp dụng ẩn dụ mang lại cho bài văn nhiều sắc thái cảm xúc và tạo ra hình ảnh đặc biệt cho câu thơ.
- Các loại ẩn dụ:
+ Ẩn dụ hình thức: là khi người viết dựa vào những điểm tương đồng giữa các sự vật hoặc hiện tượng để tạo ra ẩn dụ, đồng thời che giấu một phần ý nghĩa.
Ví dụ: 'Dưới ánh trăng, quyên đã báo hiệu mùa hè. Đầu tường, hoa lựu đỏ rực như ngọn lửa.'
Hình ảnh 'lửa lựu' là một phép ẩn dụ, bởi màu đỏ của hoa lựu tương tự như màu lửa. Do đó, tác giả dùng hình ảnh lửa để ám chỉ màu sắc của quả lựu.
+ Ẩn dụ cách thức: Là việc sử dụng hiện tượng A để đại diện cho hiện tượng B. Hay nói cách khác, ẩn dụ cách thức là cách diễn đạt vấn đề theo nhiều phương thức khác nhau, giúp truyền tải ý nghĩa của người nói một cách sâu sắc hơn.
Ví dụ: 'Ăn quả nhớ đến người trồng cây.'
Kẻ trồng cây là một phép ẩn dụ, ám chỉ những người lao động đã tạo ra giá trị bằng công sức của mình.
+ Ẩn dụ phẩm chất: Là việc sử dụng đặc điểm của sự vật A để chỉ đặc điểm của sự vật B. Ẩn dụ phẩm chất dựa trên sự tương đồng về đặc tính giữa hai sự vật hoặc hiện tượng.
Ví dụ: 'Thuyền về có nhớ bến không, bến thì một lòng kiên trì đợi thuyền.'
Trong câu thơ này, hình ảnh thuyền tượng trưng cho người đàn ông luôn phiêu bạt khắp nơi, trong khi hình ảnh bến là ẩn dụ cho người phụ nữ luôn trung thành và đợi chờ.
+ Ẩn dụ chuyển đổi cảm giác: Là việc dùng cảm giác A để diễn tả cảm giác B bằng các giác quan khác. Hay nói cách khác, một hiện tượng nhận diện qua một giác quan nhưng được miêu tả bằng từ ngữ của giác quan khác.
Ví dụ: Trời nắng như giòn tan. - Ở đây, tác giả đang muốn diễn tả mức độ nóng của ánh nắng, đến mức có thể làm khô mọi thứ.
(4) Hoán dụ
- Hoán dụ là phương pháp dùng tên của một đối tượng, hiện tượng hay khái niệm khác có mối liên hệ gần gũi để chỉ một sự vật, hiện tượng hay khái niệm cụ thể.
- Tác dụng: Khi áp dụng biện pháp hoán dụ, câu văn hoặc câu thơ sẽ trở nên sinh động hơn và gây ấn tượng mạnh mẽ với người đọc.
- Các loại hoán dụ phổ biến
+ Dùng hình ảnh của một bộ phận để chỉ toàn bộ đối tượng
Ví dụ:
'Bàn tay chúng ta tạo nên mọi điều
Nhờ sức lao động, đá sỏi cũng trở thành cơm.'
(Theo Hoàng Trung Thông)
Tác giả dùng hình ảnh bàn tay để chỉ người lao động, vì bàn tay là phần của cơ thể người và có mối liên hệ trực tiếp với công việc lao động.
+ Dùng vật chứa để ám chỉ vật được chứa bên trong
Ví dụ:
'Áo nâu gắn bó với áo xanh
Nông thôn và thành thị cùng đứng dậy'
(Tố Hữu)
Tác giả đã chọn hình ảnh 'Áo nâu' để đại diện cho trang phục của người nông dân, trong khi 'Áo xanh' lại là biểu tượng cho người công nhân thời kỳ đổi mới tại thành phố, nhằm thể hiện sự kết nối chặt chẽ giữa hai giai cấp xã hội trong thời kỳ kháng chiến. Bên cạnh đó, khi tác giả sử dụng hình ảnh 'nông thôn' để chỉ những người sống ở nông thôn và 'thị thành' để chỉ người sống ở thành phố, ông cũng muốn nhấn mạnh sự gần gũi giữa các cá nhân: dù có khác biệt về nơi sinh sống, nhưng khi đất nước gặp nguy hiểm, họ sẽ luôn sẵn sàng đứng lên chiến đấu mà không do dự.
+ Sử dụng dấu hiệu của sự vật để đại diện cho sự vật
Ví dụ:
'Ngày Huế đổ máu
Chú Hà Nội về
Tình cờ gặp chú cháu
tại Hàng Bè.'
(Tố Hữu)
Khi nhắc đến 'Huế' trong ngữ cảnh này, từ này ám chỉ những người sống tại thành phố Huế. Do đó, có một mối liên hệ chặt chẽ giữa hình ảnh 'Huế' và 'người sống ở Huế' như là một phần và tổng thể của nhau.
Cụm từ 'đỏ máu' gợi liên tưởng về chiến tranh. Vì thế, có một mối quan hệ gần gũi giữa hai hình ảnh 'đổ máu' và 'chiến tranh' như là dấu hiệu của sự vật và sự vật được chỉ định bởi dấu hiệu đó.
+ Dùng hình ảnh cụ thể để thể hiện khái niệm trừu tượng
Ví dụ:
'Một cây không thể tạo nên núi'
Nhưng ba cây tụ lại có thể tạo thành một ngọn núi cao.'
(Ca dao)
Từ 'một' thường gợi cảm giác đơn độc và sự cô đơn, trong khi từ 'ba' lại biểu thị số lượng nhiều và sự kết nối. Mối liên hệ giữa 'một' và 'ba' là cách dùng cụ thể để truyền tải những khái niệm trừu tượng.
(5) Nói quá
- Nói quá là một biện pháp tu từ với các từ ngữ phóng đại để nhấn mạnh mức độ, quy mô, hay đặc điểm của sự vật so với bản chất thực của chúng.
- Tác dụng: Việc sử dụng biện pháp nói quá giúp làm nổi bật ấn tượng và tăng cường sức biểu cảm cho câu nói.
- Biện pháp nói quá xuất hiện phổ biến trong văn học cũng như trong giao tiếp hàng ngày của chúng ta.
Ví dụ: 'Ta thường quên ăn bữa chính, đêm khuya vỗ gối, đau đớn như cắt ruột, nước mắt tuôn rơi, chỉ căm thù mà chưa được trả thù, nuốt gan uống máu kẻ thù. Dù thân xác ta nằm ngoài cỏ, hàng nghìn thi thể bọc trong da ngựa, ta vẫn vui lòng.'
(Hịch tướng sĩ - Trần Quốc Tuấn)
Trần Quốc Tuấn đã sử dụng biện pháp nói quá qua các từ ngữ như: 'đau như cắt ruột', 'trả thù như xả thịt lột da', 'nuốt gan uống máu',... Từ đó, ông thể hiện rõ nỗi đau của đất nước khi bị xâm lăng và bày tỏ lòng yêu nước mãnh liệt cùng sự căm thù quân thù.
(6) Nói giảm nói tránh
- Nói giảm nói tránh là biện pháp tu từ được dùng để diễn đạt một cách tinh tế và khéo léo, nhằm tránh gây ra cảm giác quá đau buồn, ghê gớm, nặng nề; đồng thời, giúp lời nói tránh được sự thô tục và thiếu lịch sự.
- Tác dụng: Biện pháp nói giảm nói tránh thường được áp dụng rộng rãi trong giao tiếp hàng ngày, văn học,...
Sử dụng biện pháp này giúp người nói và viết thể hiện sự tinh tế và lịch sự hơn trong những tình huống nhạy cảm như thông báo tin buồn, nhắc nhở về các vấn đề tế nhị,...
Ví dụ:
'Rải rác trên biên cương là mồ mả của những người xa quê'
'Chiến trường không tiếc đời xanh'
Áo bào thay chiếu, anh về với đất
Sông Mã dậy sóng khúc độc hành
(Tây Tiến - Quang Dũng)
Câu thơ 'Áo bào thay chiếu, anh về với đất' sử dụng biện pháp nói giảm nói tránh để làm nhẹ nỗi đau khi nhắc đến sự hy sinh của những người lính Tây Tiến.
(7) Điệp từ
- Điệp từ là một biện pháp tu từ trong đó người diễn đạt lặp lại một cụm từ hoặc từ đơn để tạo ấn tượng mạnh mẽ hơn.
- Tác dụng: Việc sử dụng điệp từ giúp người viết làm nổi bật ý nghĩa, cảm xúc và mức độ của thông điệp muốn truyền tải.
- Có ba loại điệp từ cơ bản:
+ Điệp từ cách quãng: là kiểu lặp lại cụm từ mà các phần lặp lại không liên tiếp nhau.
+ Điệp từ nối tiếp: là kiểu lặp lại từ hoặc cụm từ liên tục, tạo thành chuỗi liên tục.
+ Điệp từ chuyển tiếp: là hình thức lặp lại từ hoặc cụm từ để tạo sự liên kết giữa các câu.
Ví dụ:
'Nhớ sao lớp học i tờ
Đồng khuya ánh đuốc sáng trong những buổi liên hoan
Nhớ sao những ngày tháng tại cơ quan
'Gian nan đời vẫn vang vọng tiếng ca giữa núi đèo.'
(Việt Bắc - Tố Hữu)
Nhà thơ Tố Hữu đã dùng điệp từ 'nhớ' để làm nổi bật nỗi nhớ của mình về những kỷ niệm ở Việt Bắc, nơi mà các chiến sĩ luôn sẵn sàng chiến đấu vì Tổ quốc.
(8) Chơi chữ
- Chơi chữ là việc khai thác các hiện tượng từ như đa nghĩa, đồng âm,... trong ngôn ngữ để tạo ra các hiệu ứng như bóng gió, châm biếm, hài hước trong lời nói hay thơ ca. Đây là một biện pháp tu từ đặc trưng của tiếng Việt, nơi các yếu tố văn tự, ngữ âm, ngữ nghĩa được sử dụng một cách tinh tế để tạo ra những liên tưởng bất ngờ và hài hước cho người đọc.
- Tác dụng: Chơi chữ làm cho câu văn trở nên hài hước và dí dỏm, gây ấn tượng và thú vị cho người đọc và nghe. Đồng thời, đây cũng là một biện pháp tu từ dễ tiếp cận và có giá trị giáo dục cao.
Ví dụ:
Duyên duyên ý ý tình tình
Đây đây đó đó tình tình ta ta
Năm năm tháng tháng ngày ngày
Chờ đợi và chờ mong, từ hôm nay đến ngày mai
Dưới đây là toàn bộ bài viết của Mytour về các biện pháp nghệ thuật cùng tác dụng của chúng. Hy vọng bài viết này sẽ mang đến cho quý độc giả những thông tin bổ ích. Xin chân thành cảm ơn!
