Các dấu câu

Dấu câu, còn được gọi là dấu chấm (được dùng để chỉ dấu '.'), dấu chấm câu, là những ký hiệu và khoảng trắng được sử dụng để hỗ trợ việc đọc và hiểu đúng các đoạn văn bản, dù là in ấn hay viết tay. Một cách định nghĩa khác cho rằng: 'Dấu câu là hành động hoặc hệ thống thêm các ký hiệu nhỏ vào văn bản, nhằm giúp phân chia và diễn giải văn bản thành các câu, mệnh đề,... bằng các dấu câu, chẳng hạn như dấu chấm.'

Trong văn bản, dấu câu đóng vai trò quan trọng trong việc phân biệt ý nghĩa câu. Mỗi ngôn ngữ có quy tắc riêng về cách sử dụng dấu câu. Các tác giả có thể áp dụng các phương pháp dấu câu khác nhau để làm cho bài viết trở nên hấp dẫn hơn và mang ý nghĩa hài hước hoặc châm biếm.

Lịch sử

Những hệ thống chữ viết đầu tiên, như chữ Hán và chữ Maya, không nhất thiết phải có dấu câu, đặc biệt là dấu cách. Nguyên nhân là vì các ký tự thường chứa toàn bộ ý nghĩa của từ hoặc hình vị, do đó dấu cách không cần thiết cho việc phân biệt từ. Trong giao tiếp, việc ngắt quãng câu hoặc nhấn mạnh có thể thay thế cho dấu câu, giúp người nghe phân chia các phần của câu thành những cụm có nghĩa.

Các văn bản cổ Trung Hoa xưa không cần sử dụng dấu chấm câu. Tuy nhiên, nhiều tài liệu khắc trên tre thời Chiến Quốc đã sử dụng các ký hiệu như ⟨└⟩ (để chỉ cuối chương) và ⟨▄⟩ (để chỉ dấu chấm). Đến triều đại nhà Tống, việc thêm dấu câu vào văn bản để cải thiện sự hiểu biết đã trở nên phổ biến.

Những bảng chữ cái viết tay đầu tiên như tiếng Phoenicia và tiếng Do Thái không có dấu cách, không có chữ viết hoa, không có nguyên âm (xem abjad), và rất ít dấu câu. Điều này vẫn có hiệu quả nếu nội dung được giới hạn trong một phạm vi cụ thể, như văn bản ghi chép giao dịch.

Mesha Stele được coi là tài liệu cổ nhất có sử dụng dấu câu, có niên đại vào thế kỷ IX TCN.

Văn cổ phương Tây

Hầu hết các văn bản phương Tây cổ được viết theo kiểu scriptura continua, không phân tách giữa các từ. Tuy nhiên, người Hy Lạp đôi khi sử dụng các dấu chấm theo chiều dọc — thường là hai (dicolon) hoặc ba (tricolon) — vào khoảng thế kỷ V TCN để hỗ trợ việc truyền đạt văn bản bằng miệng. Các nhà viết kịch Hy Lạp như Euripides và Aristophanes đã sử dụng các ký hiệu để phân biệt các phần kết thúc của cụm từ trong kịch bản, giúp diễn viên biết khi nào ngắt câu. Sau năm 200 trước Công nguyên, người Hy Lạp đã áp dụng hệ thống dấu câu của soạn giả Aristophanes thành Byzantium, bao gồm một dấu chấm đơn gọi là punctus.

• hypostigmḗ – punctus thấp dùng để chỉ một komma (đơn vị nhỏ hơn câu);
• stigmḕ mésē – punctus trung để chỉ một (kōlon);
• stigmḕ teleía – punctus cao dùng để chỉ kết thúc câu (periodos).

Ngoài ra, người Hy Lạp còn sử dụng ký hiệu paragraphos (hoặc gamma) để đánh dấu phần bắt đầu của câu, diple để chỉ phần trích dẫn và koronis để chỉ phần kết thúc của các đoạn văn.

Người La Mã (khoảng thế kỷ I TCN) cũng thỉnh thoảng áp dụng các ký hiệu này. Trong khi đó, théseis của người Hy Lạp, còn gọi là distinctiones, trở nên phổ biến vào thế kỷ IV sau Công nguyên qua các bản viết của Aelius Donatus và Isiđôrô (thế kỷ VII). Các văn bản đôi khi cũng sử dụng dấu per capitula, với mỗi câu bắt đầu một dòng mới. Diple cũng được sử dụng nhưng sau đó đã biến thành dấu phẩy.

Thời Trung cổ

Số lượng dấu câu đã phát triển đáng kể khi việc sao chép Kinh thánh trở nên phổ biến. Các ký hiệu dấu câu được phát triển để hỗ trợ việc đọc, bao gồm thụt đầu dòng và các dấu câu khác như diple, paragraphos, simplex ductus..., cùng với phiên bản sơ khai của các chữ in hoa (litterae notabiliores). Jerome và các cộng sự của ông, những người đã dịch Kinh thánh sang tiếng Latinh, Vulgate (khoảng năm 400 sau Công nguyên), đã áp dụng hệ thống bố cục mới cho bài phát biểu của Demosthenes và Cicero. Theo bố cục per cola et commata, mỗi đoạn văn đều được thụt lề. Bố cục này được sử dụng cho các bản thảo Kinh thánh trong thế kỷ V-IX nhưng không còn được áp dụng khi dấu chấm câu chính thức xuất hiện.

Trong các thế kỷ VII-VIII, người Ireland và người Anglo-Saxon, những dân tộc không sử dụng tiếng Latinh làm ngôn ngữ mẹ đẻ, đã bổ sung nhiều ký hiệu để làm cho văn bản dễ hiểu hơn. Những người ghi chép ở Ireland đã phát triển phương pháp tách từ, với các ký hiệu phổ biến như punctus (dấu phẩy kiểu cũ) và dấu 7 hình (comma positura), thường được dùng để nối kết các câu.

Vào cuối thế kỷ VIII, một hệ thống dấu câu mới xuất hiện ở Pháp dưới triều đại Caroling. Ban đầu được dùng để chỉ các điểm nhấn khi tụng phụng vụ, positurae đã được áp dụng trên tất cả các bản thảo viết tay. Positurae du nhập vào Anh vào cuối thế kỷ X, có thể do phong trào cải cách Benedictine, nhưng chỉ được chấp nhận sau khi Norman xâm lược. Các ký hiệu đầu tiên bao gồm punctus, punctus elevatus, punctus versus, và punctus interrogativus; ký hiệu thứ 5, punctus flexus, xuất hiện vào thế kỷ X để biểu thị ngắt câu giữa punctus và punctus elevatus. Đến cuối thế kỷ XI và đầu thế kỷ XII, punctus versus đã biến mất và được thay thế bằng ký hiệu punctus đơn giản hơn.

Cuối thời Trung cổ chứng kiến sự xuất hiện của ký hiệu mới là virgula suspensiva (dấu gạch chéo hoặc gạch chéo với một dấu chấm ở giữa), thường được sử dụng cùng với punctus.

Thời kỳ báo in

Sự gia tăng tài liệu in và độc giả bắt đầu từ khi phương pháp in 'movable' ra đời ở châu Âu vào những năm 1450. Theo nhà văn và biên tập viên Lynne Truss: 'Sự bùng nổ in ấn trong thế kỷ XIV và XV yêu cầu một hệ thống dấu câu tiêu chuẩn.' Sách in có chữ cái đồng nhất về kích thước, dễ đọc hơn nhiều so với bản viết tay. Đọc nhanh hoặc đọc to không có thời gian để phân tích cấu trúc câu, dẫn đến việc sử dụng nhiều dấu câu hơn và cuối cùng là sự tiêu chuẩn hóa dấu câu.

Hệ thống dấu câu tiêu chuẩn được phát triển nhờ công của nhà in người Venice, Aldus Manutius, và cháu trai của ông. Họ đã giới thiệu việc sử dụng dấu hai chấm và dấu chấm để kết câu, phát minh ra dấu chấm phẩy, đôi khi sử dụng ngoặc đơn, và tạo ra dấu phẩy hiện đại. Đến năm 1566, Aldus Manutius the Younger tuyên bố rằng mục tiêu chính của dấu câu là phân loại cú pháp một cách rõ ràng.

Vào thế kỷ XIX, hệ thống dấu câu phương Tây đã phát triển để phân loại các dấu theo thứ bậc và trọng lượng âm của chúng.

Quá trình tiêu chuẩn hóa dấu câu bắt đầu với sự phát minh của máy in. Trong sách hướng dẫn về kiểu chữ của thế kỷ XIX, Thomas MacKellar đã viết:

Sau khi máy in ra đời, nhu cầu về việc phân tách và kết câu để người đọc dễ hiểu đã dẫn đến sự xuất hiện của dấu hai chấm và dấu chấm. Dần dần, dấu phẩy được thêm vào dưới dạng một đường vuông góc đơn giản. Ba dấu này là những dấu câu đầu tiên và duy nhất được sử dụng cho đến cuối thế kỷ XV. Khi đó, Aldus Manutius đã cải tiến hình dạng dấu phẩy và bổ sung dấu chấm phẩy; dấu phẩy biểu thị khoảng dừng ngắn, tiếp theo là dấu chấm phẩy, dấu hai chấm, và cuối cùng là dấu chấm để kết thúc câu.

Máy đánh chữ và giao tiếp điện tử

Sự xuất hiện của máy điện báo với bộ mã hạn chế và máy đánh chữ với số lượng phím giới hạn đã tác động đến việc sử dụng dấu câu. Ví dụ, dấu ngoặc kép và dấu viết lược được đơn giản hóa thành hai ký tự (' và '). Dấu gạch nối, dấu trừ và dấu gạch ngang có độ rộng khác nhau được gộp lại thành một ký tự duy nhất (-), đôi khi cũng được dùng để biểu thị gạch ngang dài. Dấu cách có độ rộng khác nhau trên các máy sắp chữ chuyên nghiệp đã được thay thế bằng độ rộng đồng đều của kiểu chữ monospace. Một số bàn phím máy đánh chữ không có dấu chấm than (!) phải dùng phương pháp đánh chữ chồng qua phím dấu nháy lược và phím dấu chấm; mã Morse ban đầu không có dấu chấm than.

Những điều chỉnh này đã được chuyển sang viết kỹ thuật số với máy điện báo ghi chữ và bộ ký tự ASCII, cơ bản hỗ trợ các ký tự giống như máy đánh chữ. (Hiện nay, việc sử dụng hai khoảng trắng bị khuyến cáo không nên, và nhiều công cụ viết điện tử, bao gồm phần mềm của Wikipedia, tự động chuyển khoảng trắng đôi thành đơn). Mặc dù các bộ ký tự như Unicode hỗ trợ dấu câu phổ biến, các tin nhắn văn bản thường dùng kiểu dấu câu ASCII đơn giản và bổ sung thêm các ký tự như emoji.

Trong thời đại máy tính, các ký tự dấu câu đã được điều chỉnh để phù hợp với ngôn ngữ lập trình và URL. Ví dụ, ký tự a còng (@), vốn ít được biết đến trước đây, giờ đây trở thành một ký tự phổ biến nhờ vào việc sử dụng trong email và Twitter, đóng vai trò quan trọng trong việc định tuyến kỹ thuật.

Các ngôn ngữ

Dấu câu không được áp dụng trong tiếng Trung, tiếng Nhật, tiếng Hàn và tiếng Việt hệ chữ Nôm cho đến khi dấu câu phương Tây du nhập vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Trong các văn bản không có dấu chấm câu, cấu trúc ngữ pháp của câu được suy luận từ ngữ cảnh. Dấu câu trong tiếng Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc hiện đại thường có chức năng tương tự như trong tiếng Anh, nhưng hình thức và quy tắc sử dụng có thể khác biệt.

Tiếng Anh có hai hệ thống dấu câu chính: kiểu Anh và kiểu Mỹ. Sự khác biệt chủ yếu nằm ở cách xử lý dấu ngoặc kép, đặc biệt khi kết hợp với các dấu câu khác. Trong tiếng Anh Anh, dấu chấm và dấu phẩy chỉ được đặt bên trong dấu ngoặc kép nếu chúng thuộc về nội dung được trích dẫn, còn nếu là phần của câu chứa dấu ngoặc thì được đặt bên ngoài. Ngược lại, trong tiếng Anh Mỹ, các dấu câu thường được đặt bên trong dấu ngoặc kép bất kể trường hợp nào. Dấu phẩy nối tiếp được sử dụng phổ biến hơn ở Hoa Kỳ so với Anh.

Nhiều ngôn ngữ châu Âu sử dụng dấu câu tương tự như tiếng Anh, đến mức một số biến thể có thể gây nhầm lẫn cho người đọc tiếng Anh bản ngữ. Dấu ngoặc kép có thể thay đổi ở một số ngôn ngữ châu Âu. Ví dụ, trong tiếng Pháp và tiếng Nga, dấu ngoặc kép được viết dưới dạng: «Je suis fatigué.».

Trong tiếng Hy Lạp, dấu chấm hỏi được viết như dấu chấm phẩy trong tiếng Anh, trong khi dấu hai chấm và dấu chấm phẩy được thay thế bằng dấu chấm lửng ⟨·⟩, gọi là ano teleia (άνω τελεία).

Trong tiếng Gruzia, dấu ba chấm ⟨჻⟩ trước đây được dùng để phân chia câu hoặc đoạn văn, và đôi khi vẫn thấy trong thư pháp.

Tiếng Tây Ban Nha và tiếng Asturias (cả hai thuộc nhóm ngôn ngữ Rôman ở Tây Ban Nha) sử dụng dấu hỏi đảo ngược ⟨¿⟩ ở đầu câu hỏi và dấu chấm hỏi bình thường ở cuối, cùng với dấu chấm than đảo ngược ⟨¡⟩ ở đầu câu cảm thán và dấu chấm than thông thường ở cuối.

Trong tiếng Armenia, hệ thống dấu câu có những đặc trưng riêng. Dấu chấm câu được biểu thị bằng dấu hai chấm, và ngược lại; dấu chấm than giống như dấu ngã ⟨~⟩, trong khi dấu chấm hỏi ⟨՞⟩ trông như một vòng tròn mở, được đặt sau nguyên âm cuối cùng của từ.

Tiếng Ả Rập, tiếng Urdu và tiếng Ba Tư, tất cả đều viết từ phải sang trái, sử dụng dấu hỏi ngược ⟨؟⟩ và dấu phẩy ngược ⟨،⟩. Đây là những cải tiến hiện đại vì tiếng Ả Rập cổ không có dấu chấm câu. Tiếng Do Thái, cũng viết từ phải sang trái, sử dụng các ký tự tương tự như tiếng Anh, ⟨,⟩ và ⟨?⟩.

Trước đây, tiếng Phạn không sử dụng dấu chấm câu. Vào thế kỷ 17, tiếng Phạn và tiếng Marathi, cả hai đều viết bằng chữ Devanagari, đã bắt đầu sử dụng dấu thanh dọc ⟨।⟩ để kết thúc câu văn xuôi và dấu thanh dọc kép ⟨॥⟩ trong các câu.

Tại tiểu lục địa Ấn Độ, đôi khi dấu ⟨:-⟩ được sử dụng thay cho dấu hai chấm. Nguồn gốc của dấu này chưa được xác định nhưng có thể là di tích từ thời thuộc địa Anh. Một dấu câu khác phổ biến trong việc ghi số tiền ở khu vực này là dấu ⟨/-⟩ hoặc ⟨/=⟩ sau số, chẳng hạn như Rs. 20/- hoặc Rs.20/=, để chỉ số tiền là 20 rupee.

Tiếng Thái, tiếng Khmer, tiếng Lào và tiếng Miến Điện không sử dụng dấu câu cho đến khi dấu câu phương Tây được du nhập vào thế kỷ XX.

Dấu chấm câu độc đáo

Interrobang (Dấu chấm than kết hợp với dấu chấm hỏi)

Vào năm 1962, Martin K. Speckter, một giám đốc quảng cáo người Mỹ, đã sáng tạo ra dấu interrobang (‽), kết hợp giữa dấu chấm hỏi và dấu chấm than để diễn tả sự ngạc nhiên hoặc hoài nghi. Mặc dù dấu câu này đã thu hút sự chú ý vào thập niên 1960, nhưng nó chưa được áp dụng rộng rãi.

'Dấu chấm yêu' và các ký hiệu tương tự

Năm 1966, nhà văn Pháp Hervé Bazin đã đưa ra một loạt sáu dấu câu mới trong cuốn sách Plumons l'Oiseau ('Hãy nhổ lông chim'). Các dấu câu này bao gồm:

• Dấu 'mỉa mai' (point d'ironie: )
• Dấu 'tình yêu' (point d'amour: )
• Dấu 'xác tín' (point de conviction: )
• Dấu 'quyền lực' (point d'autorité: )
• Dấu 'cảm thán' (point d'acclamation: )
• Dấu 'hoài nghi' (point de doute: )

'Dấu phẩy câu hỏi' và 'Dấu phẩy cảm thán'

Vào năm 1992, một đơn xin cấp bằng sáng chế quốc tế đã được nộp và công bố dưới số WO9219458 tại Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới (WIPO), đề xuất hai dấu câu mới: 'dấu phẩy câu hỏi' và 'dấu phẩy cảm thán'. Những dấu câu này được thiết kế để thay thế dấu chấm hỏi và dấu chấm than trong câu, mặc dù chúng có thể bị xem là lỗi thời so với các dấu câu truyền thống. Đơn xin cấp bằng sáng chế chỉ được áp dụng cấp quốc gia ở Canada và đã hết hiệu lực tại Úc vào ngày 27 tháng 1 năm 1994 và tại Canada vào ngày 6 tháng 11 năm 1995.

Các dấu câu trong Unicode