Buzz
Chiếc thuyền ngoài xa bắt đầu lặn vào dòng sáng tạo, mời gọi độc giả và tác giả đối diện với hiện thực. Hiện thực không chỉ là những vết thương vật chất trên cơ thể mà còn là những vết thương trong tâm hồn. Mỗi cá nhân là một phần của hiện thực, giữ gìn và chôn vùi nó, khiến cho sự nhận thức mãi mãi là một phép tính không thể rõ ràng.
Câu chuyện bắt đầu với Phùng, một nhiếp ảnh gia, theo đuổi một bức ảnh hoàn hảo, một tác phẩm nghệ thuật về bình minh trên biển. Anh rời xa Hà Nội, dấn thân vào một vùng biển đầy dấu tích của cuộc chiến tranh. Tại đây, anh gặp gỡ Phác, một cậu bé địa phương. Sau nhiều ngày, anh chụp được nhiều bức ảnh về cuộc sống của ngư dân. Nhưng bức ảnh hoàn hảo mà anh khao khát vẫn chưa thấy. Nghệ thuật nhiếp ảnh, qua góc nhìn của Phùng, là món quà của tự nhiên.
Và rồi, anh gặp một cảnh tượng khác, một hiện thực của cuộc sống. Phùng bất ngờ khi chứng kiến một hành động bạo lực, một tình huống mà không thể lí giải. Từ đó, anh đối diện với thách thức mới, thách thức của sự nhận thức, của việc hiểu rõ hiện thực.
Trước sự bạo lực liền kề với nghệ thuật, Phùng bất lực nhìn nhưng cuối cùng anh lao vào can thiệp. Anh trở thành người hùng, ngăn chặn sự tàn bạo với sức mạnh của một người lính hoặc của một nghệ sĩ?
Phùng nhờ sự can thiệp của Đẩu, một quan tòa. Nhưng cuối cùng, cả hai chỉ là những đứa trẻ, lạc lối giữa sự đau khổ và sự bất lực của hiện thực. Và trong lời thú tội của người phụ nữ, có những câu hỏi mà không có câu trả lời, những mâu thuẫn không thể giải thích: tình yêu và sự sống qua hàng ngàn gian khó, đôi khi đòi hỏi sự tha thứ, sự hòa giải, và thậm chí là sự hy sinh đạo đức.
Người chồng ban đầu là một người hiền lành, trung hiếu. Nhưng sự khốn cùng và mong manh của cuộc sống thuyền chài đã biến ông ta trở thành một người đàn ông bạo lực. Liệu ông ta có phải là một Chí Phèo, một quỷ dữ xuất hiện từ làng quê xa xôi kia không? Dù sống trong một xã hội mới, nơi mà 'giấc mơ tự do' đã lan tỏa khắp mọi nơi, nhưng vẫn còn những mảnh đời đau đớn, những thảm họa vẫn tồn tại?
Hành động của người đàn ông này có phải là sự bế tắc, hay là cách thoát khỏi cuộc sống khó khăn của những người nghèo khổ? 'Mỗi khi gặp khó khăn quá, ông ta lại đánh tôi, giống như các người thợ chài khác uống rượu... Sau này, khi con cái lớn lên, tôi mới có thể nói với ông ta... đánh tôi ở ngoài bờ biển...' Rõ ràng, đây là một cách để thoát khỏi bế tắc, một sự giải thoát trong nước mắt và đau khổ.
Cả Đẩu lẫn Phùng đều thốt lên: 'Không thể hiểu được, không thể hiểu được'. Họ không thể hiểu tại sao hai người nhỏ bé đó lại chấp nhận sống và yêu thương nhau theo cách kỳ lạ đó. Dù lời kể của người phụ nữ đã mở ra một ít về nỗi đau sâu thẳm, họ vẫn dừng lại trước ranh giới của sự hiểu biết về hiện thực. Họ chưa thể thấu hiểu hết về nỗi đau ấy cũng như về hiện thực đang diễn ra trước mắt.
Tình huống mà Phùng gặp trong chuyến đi này có thể là tình huống mà một nhà văn sẽ đặt ra. Nhà văn tạo ra nhân vật và độc giả phải đối mặt với hiện thực. Nhưng nhân vật không thể giải thích được hiện thực, và tiếng nói của quan tòa cũng trở nên mơ hồ. Họ chấp nhận nó bằng những thỏa thuận bên ngoài. Một cơn bão ngoài biển có thể lại nổi lên, làm đảo lộn mọi thứ, và gia đình thuyền chài này có thể lại phải chịu đựng đói kém. Cảnh tượng phong cảnh quen thuộc kia có thể sẽ tái diễn, và cậu bé Phác sẽ lại phải đối mặt với con sói - người cha lầm lỡ kia...
Phùng đã chụp được một bức ảnh đáng nhớ, mà nhiều người treo trong nhà, đặc biệt là trong những gia đình yêu nghệ thuật. Nhưng nỗi ám ảnh về cảnh tượng đằng sau bức ảnh vẫn còn đó. Đằng sau vẻ đẹp vĩnh cửu đó là nỗi đau vĩnh viễn. Nghệ thuật có che lấp đi sự tha hóa, sự mất đạo đức không? Hay nghệ thuật cảm thấy 'bất khả tri' trước hiện thực? Giống như chiếc thuyền ngoài xa, nghệ thuật chỉ có thể nắm bắt được bóng dáng của nó, bóng dáng của hiện thực, vẻ ngoài của nghệ thuật, đôi khi như một tấm màn sương làm mờ khả năng tri nhận của chúng ta. 'Bất khả tri' trở thành niềm đau của người nghệ sĩ. Với họ, trách nhiệm là tạo ra vẻ đẹp hoàn hảo, nhưng cũng là phải nhớ đến những nỗi đau trong cuộc sống. Vẻ đẹp không chỉ là đạo đức, nó còn là sự hiểu biết về sự khác biệt.
Phùng và Đẩu không đủ sức giải mã, kết thúc bi kịch của gia đình thuyền chài đó. Họ không đủ sáng sủa để xua đi bóng tối trong tâm hồn những người bé nhỏ, đau khổ. Trước sự tuyệt vời của tự nhiên, Phùng hoàn toàn bị thu hút. Trước số phận của người phụ nữ, Phùng chỉ là một người ngoài cuộc. Mâu thuẫn ấy dường như là điều bắt buộc suốt hành trình sáng tạo của nghệ thuật.
Chiếc thuyền ngoài xa là một truyện ngắn đậm chất điện ảnh nhờ sự gia tăng của yếu tố chi tiết - hình ảnh. Trích đoạn Phùng chứng kiến người chồng hành hung vợ được kể thông qua hình ảnh. Nó diễn ra dưới một cảnh quay toàn cảnh kéo dài. Đầy kịch tính, bất ngờ và gây choáng váng. Sự 'động' của chi tiết được nêu bật trong sự yên bình của cảnh, với máy quay tĩnh lặng. Lời thoại được giảm thiểu, còn lại là hình ảnh tàn nhẫn và bạo lực. Tiếng rên rỉ và tiếng thắt lưng gây cảm xúc nhất làm người xem cảm thấy buốt giá hoặc tê dại hoặc câm lặng. Khi trích đoạn kết thúc, cảnh vật trở nên bình lặng, yên bình như chưa từng có dấu vết của bạo lực. Một sự trở về bình yên của tự nhiên. Ống kính dừng lại ở một khoảnh khắc yên bình nhưng đầy cảm xúc... Sử dụng yếu tố điện ảnh, Nguyễn Minh Châu đã tạo ra một hiện thực gần như một bộ phim tài liệu, chân thực và cảm động.
Là một kiểu truyện ngắn mở ra tình huống nhận thức, Nguyễn Minh Châu còn sử dụng biểu tượng. Biểu tượng xuất phát từ việc đặt tên nhân vật (Phùng - gặp gỡ, chứng kiến, ngụ ý người quan sát; Đẩu - vị phán quyết; Phác - sự thuần hậu, ngụ ý một phẩm chất của nghệ thuật; đứa con gái của vợ chồng thuyền chài - nàng tiên cá, ngụ ý vẻ đẹp bí ẩn mà cuộc sống ban tặng) đến biểu tượng trung tâm: chiếc thuyền ngoài xa. Chiếc thuyền ngoài xa có phải là điều không thể hiểu được, không thể kiểm soát và chỉ có thể chứng kiến? Chiếc thuyền ngoài xa mãi mãi là một ước mơ, với hy vọng nắm giữ và ngắm nhìn. Khi chiếc thuyền vẫn ở ngoài xa, những đánh giá và niềm tin về nó chỉ nằm trong một tầng sương mù mơ hồ.
Năm 1983, khi Chiếc thuyền ngoài xa xuất hiện, đất nước vẫn chưa thoát khỏi hậu quả của chiến tranh, cuộc sống dân chúng vẫn rất khó khăn, số phận cá nhân vẫn bị chôn vùi dưới 'giấc mơ tự do to lớn'. Với sự nhạy bén và tài năng nghệ thuật, Nguyễn Minh Châu đã làm cho lớp băng lạnh kia có những vết nứt cần thiết, những vết nứt giúp nhìn thấy bóng tối và, có thể, chào đón ánh sáng.
