Cách thức sáng tạo trong việc viết câu ẩn dụ

Hiểu rõ về phép ẩn dụ. Từ “ẩn dụ” (tiếng Anh: metaphor) xuất phát từ tiếng Hy Lạp cổ metapherein có nghĩa là “đưa qua”, hoặc “chuyển qua.” Phép ẩn dụ “chuyển” nghĩa của khái niệm này sang một khái niệm khác bằng cách gọi tên hoặc ám chỉ một sự vật này như là sự vật kia (trong khi phép so sánh sử dụng từ “như” hoặc “giống như” để so sánh hai sự vật). Hãy xem xét một số ví dụ nổi tiếng sau đây:

• Đoạn kết của tác phẩm The Great Gatsby (Gastby vĩ đại) là một ví dụ về câu ẩn dụ nổi tiếng: “Và chúng ta tiếp tục bơi ngược dòng, như những chiếc thuyền không ngừng đẩy lùi quá khứ.”
• Nhà thơ Khalil Gibran đã sử dụng nhiều hình ảnh ẩn dụ trong thơ của ông, như: “Mọi từ ngữ chỉ là những mảnh bánh rơi từ bàn tiệc của ý nghĩ.”
• Cuốn tiểu thuyết khoa học viễn tưởng hậu hiện đại của William Gibson Neuromancer bắt đầu với câu: “Bầu trời trên bến cảng màu xanh của màn hình TV mất tín hiệu.”
• Bài thơ “Cắt” của nữ thi sĩ Sylvia Plath sử dụng phép ẩn dụ để diễn đạt cảm xúc đau đớn bằng giọng điệu kỳ lạ:
  Ái ôi!
  Không phải là củ hành mà là ngón tay tôi.
  Phần trên đang rơi dần
  Chỉ còn lại mảnh
  da....
  Hẳn đây là buổi lễ kỷ niệm.
  Từ kẽ hở tuôn ra,
  Hàng triệu chiến binh Anh trong bộ quân phục đỏ.

Phân biệt biện pháp tu từ và phép ẩn dụ. Có nhiều cách sáng tạo để liên kết hai sự vật trong văn chương, bao gồm phép so sánh, hoán dụ, và cải dung. Mặc dù chúng có hiệu ứng tương tự như phép ẩn dụ, nhưng mỗi loại tu từ này có đặc điểm riêng.

• Phép so sánh bao gồm hai phần: sự vật được mô tả và sự vật dùng để mô tả. Trong câu so sánh “như chiếc bánh nướng bị cháy nát”, chiếc bánh là sự vật được mô tả, và cháy nát là sự vật dùng để mô tả. Không giống như phép ẩn dụ, phép so sánh sử dụng từ “như” hoặc “giống như” để báo hiệu sự so sánh, vì vậy hiệu ứng của phép so sánh thường bị coi là kém hơn một chút.
• Phép hoán dụ thay thế tên của một sự vật bằng tên của một sự vật khác có quan hệ gần gũi với nó. Ví dụ, từ “ngai vàng” thường được dùng để chỉ ngôi vua, và ở Hợp chủng quốc Hoa Kỳ, chính quyền của tổng thống và nội các thường được gọi là “Nhà Trắng”.
• Phép cải dung là lối nói sử dụng một bộ phận để chỉ toàn thể, chẳng hạn như “chân sút” để chỉ cầu thủ bóng đá, hoặc “tay đấm” để chỉ một võ sĩ quyền Anh.

Khám phá các dạng của phép ẩn dụ. Mặc dù ý nghĩa cơ bản của phép ẩn dụ khá đơn giản, nhưng cách áp dụng phép ẩn dụ bao gồm nhiều mức độ, từ rất đơn giản đến vô cùng phức tạp. Lối nói ẩn dụ có thể chỉ việc so sánh hai sự vật một cách đơn giản, như “Bề ngoài có vẻ lạnh lùng, nhưng thực ra anh ấy là một viên kẹo đắng”. Tuy nhiên, trong văn chương, các câu ẩn dụ thường xuất hiện liên tục trong nhiều câu văn, thậm chí là nhiều đoạn văn.

• Phép ẩn dụ mở rộng thường được sử dụng qua nhiều cụm từ hoặc nhiều câu. Điều này tạo ra hiệu ứng mạnh mẽ và sinh động. Người kể chuyện trong tiểu thuyết Seize the Night (Bắt đêm) của Dean Koontz sử dụng phép ẩn dụ mở rộng để diễn tả trí tưởng tượng phong phú của mình:
  “Bobby Halloway thường mô tả trí tưởng tượng của tôi như ba trăm vòng sân khấu xiếc. Và bây giờ tôi đang ở vòng thứ hai trăm chín mươi chín, với những con voi nhảy múa, những chú hề nhào lộn và những con hổ nhảy qua vòng lửa. Đã đến lúc rời xa sân khấu, đi mua bắp rang và một lon Coca-Cola, thưởng thức và thư giãn.”
• Phép ẩn dụ ngầm
  tinh tế hơn phép ẩn dụ đơn giản. Trong khi phép ẩn dụ đơn giản chỉ mô tả ai đó như là “một viên kẹo”, một phép ẩn dụ ngầm sẽ mô tả thêm các đặc điểm của họ: “Ban đầu tôi nghĩ anh ấy lạnh lùng, nhưng sau này tôi mới biết bên trong anh ấy thật ngọt ngào.”
• Phép ẩn dụ chết là những từ ngữ ẩn dụ trở nên quen thuộc trong đời sống hàng ngày đến mức chúng mất đi sức hút ban đầu vì quá quen thuộc, chẳng hạn như “dòng đời”, “giết thời gian”, “ấm lòng”, “gót chân Asin”. Cliché (sáo ngữ) cũng là một dạng phép ẩn dụ chết, là nhóm từ được sử dụng để truyền đạt ý nghĩa sâu hơn. Cụm từ “gót chân Asin” ở trên cũng là một cliché, chỉ về điểm yếu của một người.

Phân biệt ẩn dụ pha trộn. Ẩn dụ “pha trộn” kết hợp các thành phần của nhiều ẩn dụ thành một đơn vị, thường dẫn đến kết quả lạ lẫm và ngộ nghĩnh. Ví dụ, “Hãy thức dậy và ngửi mùi cà phê trên bức tường,” là sự pha trộn giữa hai lối nói ẩn dụ chứa hai câu cầu khiến để thu hút sự chú ý: “Hãy thức dậy và ngửi mùi cà phê” và “Hãy đọc tin tức trên bức tường.”

• Catachresis là thuật ngữ chính thức của ẩn dụ pha trộn. Một số nhà văn sử dụng hình thức ẩn dụ này một cách có chủ ý để tạo ra hiệu ứng mơ hồ, truyền tải cảm giác phi lý hoặc cảm xúc mãnh liệt không thể diễn tả. Bài thơ Somewhere I have never travelled, gladly beyond (Ở nơi nào đó anh chưa từng đến) của E.E. Cummings sử dụng catachresis để thể hiện cảm xúc không thể nói thành lời về tình yêu của ông dành cho người tình: “Âm thanh trong ánh mắt em sâu thẳm hơn mọi đóa hồng -- / chẳng một ai trên đời, ngay cả hạt mưa, có đôi tay nhỏ xinh đến vậy…”
• Catachresis cũng có thể được sử dụng để mô tả trạng thái tâm lý rối bời hoặc mâu thuẫn, như câu nói nổi tiếng “Sống hay không sống” trong vở Hamlet của William Shakespeare: “Sống, hay không nên sống - đó là vấn đề. Chịu đựng tất cả những viên đá, những mũi tên của số mệnh phũ phàng, hay là cầm vũ khí vùng lên mà chống lại với sóng gió của biển khổ, chống lại để mà diệt chúng đi, đằng nào cao quý hơn?” (Hamlet, bản dịch Việt ngữ của nhóm Đào Anh Kha, Bùi Ý, Bùi Phụng. NXB Văn học, 2008) Thực tế là chúng ta không thể cầm vũ khí chống lại sóng gió của biển, nhưng phép ẩn dụ pha trộn giúp diễn đạt tâm trạng phức tạp của Hamlet.

Hiểu rõ về sức mạnh của ẩn dụ. Sử dụng một cách thông minh, ẩn dụ có thể làm cho ngôn ngữ phong phú hơn và tăng cường ý nghĩa của những điều bạn muốn diễn đạt. Nó có thể truyền đạt nhiều ý nghĩa sâu sắc chỉ trong một vài từ. Nó cũng khuyến khích sự tương tác tích cực từ người đọc và yêu cầu họ phải hiểu vài cách riêng biệt.

• Ẩn dụ có thể biểu hiện cảm xúc ẩn sau hành động. Ví dụ, cụm từ “Ánh mắt lửa bừng của Julio” sẽ mạnh mẽ và sâu sắc hơn là “Ánh mắt giận dữ của Julio.”
• Phép ẩn dụ có thể truyền đạt những ý tưởng lớn và phức tạp chỉ trong vài từ. Trong một câu từ tập thơ Lá cỏ của Walt Whitman, ông nói rằng chính bạn là bài thơ tốt nhất: “Da thịt bạn sẽ là bài thơ tốt nhất, và sự trôi chảy không chỉ nằm ở ngôn từ mà còn ở nét im lặng trên môi.”
• Ẩn dụ khuyến khích sự sáng tạo. Dễ dàng sử dụng từ ngữ thông thường để diễn tả: cơ thể là cơ thể, và biển là biển. Nhưng ẩn dụ cho phép bạn chuyển đổi một ý đơn giản một cách sáng tạo và cảm xúc, một điều mà người Anglo-Saxon thích: “cơ thể” trở thành “ngôi nhà xương” và “biển” trở thành “con đường của cá voi”.
• Bạn có thể tự hào về sự thông minh của mình thông qua ẩn dụ. Hoặc ít nhất là Aristotle đã nói thế (và ai dám phản đối?) trong Thi ca: “Nhưng điều tuyệt vời nhất là làm chủ được ẩn dụ. Nó là điều không thể học được từ người khác; và cũng là dấu hiệu của thiên tài, vì một câu ẩn dụ tốt có thể truyền đạt ý thức về sự tương đồng trong sự khác biệt một cách trực tiếp.”

Đọc nhiều ví dụ để hiểu rõ hơn. Không có cách nào tốt hơn để nắm bắt cách sử dụng ẩn dụ và tìm ra phong cách phù hợp nhất với bạn là đọc các tác phẩm có chứa những câu ẩn dụ tinh tế. Có nhiều tác giả sử dụng biện pháp tu từ này, vì vậy dù bạn thích thể loại văn học nào, bạn cũng có thể tìm thấy những ví dụ xuất sắc.

• Nếu bạn không ngại đọc các tác phẩm phức tạp, hãy đọc John Donne, một nhà thơ thế kỷ 16 có những câu ẩn dụ tinh tế mà ít tác giả viết tiếng Anh nào có. Những bài thơ như “Con bọ chét” và các bài thơ thánh của ông sử dụng những hình ảnh ẩn dụ phức tạp để mô tả tình yêu, đức tin và cái chết.
• Bài diễn thuyết của mục sư Martin Luther King, Jr. cũng nổi tiếng với lối nói ẩn dụ và các kỹ thuật hùng biện khác. Bài phát biểu “Tôi có một giấc mơ” của ông sử dụng hình ảnh ẩn dụ mang ý nghĩa sâu xa, như mô tả người Mỹ da đen sống trên “một hòn đảo cô đơn đói khổ giữa đại dương của cải vật chất.”

Sử dụng trí tưởng tượng để suy nghĩ về ý tưởng bạn muốn mô tả. Nó có những đặc điểm gì? Nó hoạt động như thế nào? Nó gây ra cảm giác thế nào? Nó có mùi vị không? Ghi lại tất cả những ý tưởng về ý tưởng đó mà bạn nảy sinh trong đầu. Đừng tập trung vào các chi tiết rõ ràng mà ai cũng biết; ẩn dụ là những ý tưởng vượt ra ngoài giới hạn.

• Ví dụ, nếu bạn muốn viết một câu ẩn dụ về “thời gian,” hãy cố gắng ghi lại càng nhiều thuộc tính càng tốt: chậm, nhanh, tối tăm, dài dòng, nặng nề, linh hoạt, tiến triển, thay đổi, nhân tạo, tiến hóa, tạm dừng, đồng hồ bấm giờ, đua nhau, trôi qua.
• Đừng chỉnh sửa quá kỹ lưỡng ở bước này; mục đích là tạo ra càng nhiều thông tin càng tốt. Bạn luôn có thể loại bỏ những ý tưởng không phù hợp sau này.

Làm tự do các liên tưởng. Ghi lại nhanh chóng mọi thứ có tính chất tương tự, và lần này cũng vậy, không cần tìm kiếm những thứ quá rõ ràng; những liên tưởng càng mơ hồ thì câu ẩn dụ càng thú vị hơn. Nếu bạn viết ẩn dụ về một ý tưởng, hãy thử so sánh nó với một vật thể. Ví dụ, nếu chủ đề là công lý, hãy tự hỏi liệu nó có thể là một con vật nào đó.

• Tránh sử dụng ẩn dụ quá thông thường. Như Salvador Dalí từng nói, “Người đầu tiên so sánh đôi má của cô gái với cánh hoa hồng thực sự là nhà thơ; nhưng người đầu tiên lặp lại điều đó lại là kẻ ngốc.” Mục đích của ẩn dụ là truyền đạt ý tưởng của bạn với sức mạnh và sáng tạo một cách tinh tế: Một cốc kem sô cô la vị caramen và muối biển sâu so với một bát sữa chua vani nhạt nhẽo.
• Đây là một hoạt động tưởng tượng, hãy để trí tưởng tượng bay cao! Với ví dụ về “thời gian,” sự liên tưởng không giới hạn có thể bao gồm: dây cao su, vô hạn, 2001, vực thẳm, kẻ thù, đồng hồ chạy, trọng lượng, chờ đợi, mất mát, thích nghi, mở rộng, quay trở lại.

Lựa chọn tâm trạng bạn muốn tạo ra. Bạn có muốn tạo ra hoặc duy trì một không khí đặc biệt nào đó không? Hình ảnh ẩn dụ của bạn có phải phù hợp với bối cảnh lớn hơn không? Hãy dựa vào điều này để loại bỏ những liên tưởng không phù hợp ra khỏi danh sách.

• Trong ví dụ về 'thời gian', giả sử bạn muốn tạo ra cảm giác 'siêu nhiên/thiêng liêng', hãy loại bỏ những ý tưởng không phù hợp như: kẻ thù, 2001, sức nặng và đồng hồ tích tắc, vì những từ này khá “trần tục”.
• Cố gắng ghi nhớ tâm trạng của chủ đề bạn đã chọn. Ví dụ, nếu bạn muốn so sánh khái niệm công lý với một loài động vật, một “con báo đang rình mồi” sẽ chuyển tải ý nghĩa rất khác về “công lý” so với “con voi uể oải”. Tuy nhiên, cả hai hình ảnh ẩn dụ trên vẫn thích hợp hơn hình ảnh “mèo con mới sinh”.

Phát triển ý tưởng. Viết vài câu, một đoạn hoặc một trang giấy so sánh chủ đề ban đầu với các liên tưởng bạn vừa nghĩ ra. Lúc này bạn chưa cần bận tâm đến việc viết câu ẩn dụ; hãy tập trung vào các ý tưởng để xem chúng đưa bạn đến đâu.

• Với ví dụ về 'thời gian', bước này có thể tạo nên một câu như sau: 'Thời gian là sợi dây cao su đàn hồi, nó bắn tôi vào nơi chưa từng biết rồi đưa tôi trở lại trung tâm.' Câu này lấy một ý tưởng từ Bước 2 và bắt đầu gắn cho nó các hành động và tính chất cụ thể - điểm khởi đầu của ẩn dụ.

Đọc lên thành tiếng. Phép ẩn dụ khiến người ta chú ý đến cơ chế hoạt động của ngôn ngữ, do đó điều quan trọng là âm thanh khi đọc lên nghe phải phù hợp với nội dung. Một câu ẩn dụ mô tả sự mềm mại không nên có nhiều phụ âm mạnh; câu diễn tả chiều sâu nên chứa các nguyên âm trầm hơn (ohh và umm); và câu tả về sự dư thừa có thể sử dụng các điệp âm (các âm thanh lặp lại); vân vân.

• Trong câu ví dụ tạo ra ở Bước 4, ý tưởng cơ bản là có, nhưng từ ngữ đằng sau nó không đủ mạnh mẽ. Ví dụ, trong câu này có rất ít điệp âm, một biện pháp có thể rất hữu ích nếu bạn muốn truyền đạt cảm giác lặp lại. Ý tưởng 'sợi dây cao su' cũng gợi lên hình ảnh một người hoặc vật nào đó đang bắn sợi dây cao su, và điều này làm giảm sự tập trung vào Thời gian vốn là chủ thể của hành động.

Chuyển ý tưởng so sánh của bạn thành ẩn dụ. Viết một câu ẩn dụ so sánh chủ đề gốc với một trong các sự vật hoặc khái niệm mà bạn đã nghĩ ra. Nó có hợp lý không? Có độc đáo không? Có phù hợp với cảm giác không? Liệu có câu nào khác nghe hay hơn không? Đừng chấp nhận ngay ý tưởng đầu tiên nghe có vẻ xuôi tai; hãy sẵn sàng loại bỏ một ý tưởng nếu trong đầu bạn nảy ra một ý tưởng khác hay hơn.

• Ví dụ, nếu thêm các điệp âm và hành động vào Thời gian, bạn sẽ có một câu như sau: 'Thời gian là một toa tàu siêu tốc; nó không ngừng lại chờ đợi bất cứ ai.' Giờ thì tiêu điểm được đặt hoàn toàn vào thời gian, và phụ âm t lặp lại giúp tăng cảm giác lặp đi lặp lại mà câu ẩn dụ đang nhắm đến.

Mở rộng ý tưởng. Hình ảnh ẩn dụ thường được sử dụng như danh từ -- “gương mặt nàng là một bức tranh,” “mỗi một lời nói ra là một mũi tên” – nhưng chúng cũng có thể được dùng như các từ loại khác, và thường dẫn đến các hiệu ứng bất ngờ và mạnh mẽ.

• Việc sử dụng từ ngữ ẩn dụ như động từ có thể đem lại sức mạnh cho hành động (đôi khi mang nghĩa đen!): “Cái tin ấy bóp nghẹt cổ họng của cô trong bàn tay sắt của nó” biểu đạt một cảm giác dữ dội hơn câu “Cô cảm thấy không thở được.”
• Hinh ảnh ẩn dụ được sử dụng như tính từ và trạng từ có thể mô tả sự vật, con người và các khái niệm một cách sinh động chỉ trong vài từ: “Cây bút ăn thịt của thầy giáo ngấu nghiến các bài văn của học trò, thỉnh thoảng phun ra lời phê nhuốm máu” diễn tả ý tưởng về một cây bút của thầy giáo (bản thân nó cũng là từ hoán dụ chỉ thầy giáo) đang xé toạc các bài văn và ăn thịt chúng, chỉ để lại vũng máu và bộ lòng khi ăn xong.
• Các từ ngữ ẩn dụ được sử dụng như đại từ sở hữu có thể diễn tả tính chất của hành động và suy nghĩ ở đằng sau nó: “Emily săm soi bộ đồ của em gái với cặp mắt của bác sĩ phẫu thuật” ngụ ý rằng Emily tự tin mình là một chuyên gia về thời trang, rằng cô có cái nhìn tỉ mỉ đến từng chi tiết, và cô coi bộ quần áo của em gái là một con bệnh sắp phải phẫu thuật cắt bỏ nếu cần thiết (có lẽ không phải là điều mà em gái cô thích).
• Việc sử dụng ẩn dụ như đồng vị ngữ (danh từ hoặc cụm danh từ đặt liền đằng sau để giải thích từ phía trước hoặc là từ đồng nghĩa với nó) hoặc từ bổ nghĩa có thể giúp câu văn thêm bóng bẩy và sáng tạo: “Homer Simpson, quả lê màu vàng mặc quần, len lén bước lên phía trước.”

• Khám phá các kỹ thuật tu từ khác nhau có thể giúp bạn hiểu sâu hơn về sự liên kết giữa các sự vật dường như không có mối liên hệ.
  • Đồng nhân: Đưa các đặc điểm của con người vào một vật không sống (thường là vật không động, vô cảm). Điều này tạo nên một chiều sâu mới cho hình ảnh mà thường chỉ dành cho con người. “Những nhà thám hiểm gan dạ tiến vào miệng nhà núi như những kẻ mạo hiểm.” Như bạn thấy, những đặc điểm của con người không luôn là riêng của con người, mặc dù thông thường là vậy: “Cái ghế thân quen từng chào đón cô trở về như chưa bao giờ rời bỏ.”
  • Tương phản: So sánh hai cặp sự vật, a:b::c:d (như lửa đối với băng). Tương phản có thể được sử dụng để biểu hiện sự mỉa mai, như câu tục ngữ “Thật thà cũng có thể dắt trâu/Yêu nhau cũng có thể nàng dâu mẹ chồng.” Một cách không trực tiếp hơn, Spenser viết trong vần thơ tinh tế: “Tôi đã hóa lửa trước người yêu băng giá...” (dịch của Hoàng Nguyên Chương).
  • Truyện dùng chướng ngại vật: Một câu chuyện mở rộng, trong đó con người, vật hoặc ý tưởng đại diện cho một sự vật khác, tạo ra hai ý nghĩa, một ý nghĩa rõ ràng và một ý nghĩa ẩn. Trong truyện dùng chướng ngại vật, hầu như mỗi nhân vật hoặc sự vật đều mang một ý nghĩa. Bạn có thể đọc Chuyện ở nông trại (Animal Farm), một dạng truyện dùng chướng ngại vật về Liên Bang Xô Viết, nơi mà các động vật đã nổi dậy chống lại chủ trại và thiết lập xã hội bình đẳng của họ, nhưng dần dần hình thành một hệ thống bất bình đẳng mà họ phải chiến đấu để thoát khỏi.
  • Ngụ ngôn: Một câu chuyện dùng để truyền đạt quan điểm hoặc bài học của người kể chuyện. Một ví dụ là câu chuyện ngụ ngôn về E Dốp (ví dụ như câu chuyện kể về một con sư tử mạnh mẽ tha mạng cho một con chuột nhỏ, sau đó con chuột cứu sư tử khỏi bẫy của con người - ngụ ý rằng ngay cả những kẻ yếu nhất cũng có sức mạnh của riêng họ).
• Viết là một kỹ năng. Bạn càng thực hành nhiều, bạn sẽ càng viết tốt hơn.
• Bạn còn nhớ về 'ngữ pháp' không? Đó là một phần quan trọng trong việc truyền đạt ý kiến của bạn.
• Dù bạn cố gắng đến mức nào, một số câu ẩn dụ có thể không hiệu quả. Nhưng không sao cả. Bạn có thể bỏ qua chúng và chuyển sang ý tưởng khác. Có thể bạn sẽ được truyền cảm hứng từ một nàng thơ và viết ra những ý tưởng tuyệt vời hơn ở đâu đó.
• Một cách tốt để cải thiện kỹ năng viết sử dụng câu chuyện là bắt đầu viết thơ. Hoặc bạn có thể đăng bài thơ của mình lên blog!