Bài viết được tư vấn bởi PGS.TS.BS Huỳnh Thoại Loan - Trưởng khoa Nhi - Sơ sinh, Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Mytour Central Park. Chuyên gia hàng đầu về Nhi - Sơ sinh tại Thành phố Hồ Chí Minh với hơn 30 năm kinh nghiệm khám và điều trị các bệnh về nội tiết nhi, thận nhi khoa và các vấn đề Nhi - Sơ sinh.

Kháng sinh là loại thuốc thường được sử dụng để điều trị nhiễm khuẩn. Tuy nhiên, việc sử dụng kháng sinh có thể gây ra những tác dụng phụ không mong muốn. Một trong những tác dụng phụ phổ biến nhất khi sử dụng kháng sinh là tiêu chảy (chiếm 20% trong số trường hợp sử dụng kháng sinh để điều trị bệnh). Dưới đây là nguyên nhân và cách điều trị khi trẻ đang sử dụng kháng sinh gặp vấn đề tiêu chảy.

Mỗi 5 trẻ sử dụng kháng sinh có 1 trẻ phải đối mặt với tình trạng tiêu chảy (tỷ lệ 20%). Hiện tượng tiêu chảy thường xuyên xuất hiện ở trẻ dưới 2 tuổi và có thể xảy ra khi trẻ sử dụng bất kỳ loại kháng sinh nào. Mặc dù vậy, với đa số trẻ em, tiêu chảy do kháng sinh thường nhẹ và có thể chấm dứt sau khi ngừng dùng kháng sinh.

Nguyên nhân chính khiến trẻ đang sử dụng kháng sinh bị tiêu chảy thường là do trong đường ruột có sự cân bằng giữa vi khuẩn có lợi và vi khuẩn có hại. Kháng sinh có tác dụng ức chế sự phát triển hoặc tiêu diệt vi khuẩn. Khi sử dụng một hoặc nhiều loại kháng sinh mạnh, một số vi khuẩn có lợi cũng bị tiêu diệt, làm đảo lộn cân bằng tự nhiên trong đường ruột. Các vi khuẩn có hại có thể phát triển mạnh, tạo ra độc tố, gây tổn thương niêm mạc ruột và gây ra hiện tượng tiêu chảy sau khi sử dụng kháng sinh. Đặc biệt ở trẻ nhỏ, hệ tiêu hóa của họ chưa hoàn thiện, nên họ dễ mắc bệnh tiêu chảy khi sử dụng kháng sinh.

Đa số các trường hợp tiêu chảy do sử dụng kháng sinh có mức độ nhẹ và có thể tự khỏi sau khi ngừng dùng kháng sinh. Tuy nhiên, có một số trường hợp biểu hiện nặng, gây ra tổn thương viêm nhiễm phù nề ở đại tràng (viêm đại tràng giả mạc).

Nhiều chủng vi khuẩn có thể tạo ra tình trạng tiêu chảy khi sử dụng kháng sinh, đặc biệt vi khuẩn clostridium difficile là nguyên nhân chính gây ra việc viêm đại tràng giả mạc nặng. Thường xuyên xuất hiện ở bệnh nhân trong các khoa hồi sức tích cực, nơi mà sử dụng nhiều loại kháng sinh ở liều lượng cao trong thời gian dài.

Các loại kháng sinh có khả năng tạo ra tiêu chảy, đặc biệt là những loại như clindamycin, erythromycin, ampicillin, amoxicillin, penicillin, nhóm cephalosporin (cefuroxim, cefixim, cefpodoxime), nhóm quinolones (ciprofloxacin, levofloxacin), và tetracycline (doxycycline, minocycline),... Cả khi sử dụng kháng sinh qua đường uống hoặc tiêm, người bệnh đều có thể phải đối mặt với tình trạng tiêu chảy.

• Sau 2 - 9 ngày sử dụng kháng sinh, trẻ có thể trải qua các triệu chứng như sôi bụng, đau bụng, và bụng trướng nhẹ;
• Trẻ có thể gặp đau bụng và tiêu chảy nhiều lần trong ngày, có thể lên đến 15 - 20 lần/ngày;
• Phân lỏng hoặc nhầy, màu xanh, vàng, có thể có bọt, sống, không mùi, chứa thức ăn không tiêu hóa, đôi khi có chứa máu và chất nhầy;
• Trẻ có thể cảm thấy phải rặn mỗi khi đi phân;
• Vùng hậu môn của trẻ có thể bị đỏ do tính chất axit của phân;
• Khi vi khuẩn có hại phát triển nhanh, trẻ có thể trải qua các triệu chứng như sốt, buồn nôn và nôn mửa, đau bụng, tiêu chảy nhiều lần, phân lỏng có máu và mủ.

Trong trường hợp tiêu chảy nhẹ, triệu chứng thường tự giảm sau vài ngày đến 2 tuần sau khi ngưng sử dụng kháng sinh. Tuy nhiên, nếu tiêu chảy kéo dài, có thể gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng như rối loạn hấp thu và chuyển hóa, thiếu nước và rối loạn điện giải, suy giảm cân nhanh, và có thể dẫn đến việc viêm loét và thủng ruột.

Ngoài ra, tiêu chảy kéo dài cũng có thể gây phình đại tràng nhiễm độc, với biểu hiện đại tràng giãn to kèm theo viêm nhiễm, ứ đọng độc tố trong đại tràng, hấp thu vào máu, gây nhiễm độc cho cơ thể, dẫn đến sốt, đau bụng, và thậm chí là thủng vỡ đại tràng.

• Đối với trường hợp tiêu chảy nhẹ, các triệu chứng sẽ giảm đi trong vòng vài ngày đến 2 tuần sau khi kết thúc chu kỳ sử dụng kháng sinh;
• Trong trường hợp tiêu chảy nặng, cần ngưng ngay loại kháng sinh gây ra tình trạng này. Đồng thời, bổ sung nước, điện giải, và duy trì cân bằng kiềm toàn. Việc sử dụng dung dịch oresol hoặc viên hydrite để bù nước cho trẻ là quan trọng. Pha dung dịch bù nước đúng hướng dẫn, không chia nhỏ gói hoặc viên, và sử dụng ngay sau khi pha. Nếu dung dịch đã pha còn dư sau 24 giờ, hãy loại bỏ. Bảo đảm trẻ uống đủ nước và duy trì dưới 3 lần đi tiêu/ngày. Cần thực hiện cấy phân và cấy máu để xác định chủng vi khuẩn gây bệnh. Với trường hợp viêm đại tràng giả mạc, kháng sinh được sử dụng là metronidazole hoặc vancomycin;
• Đối với trường hợp nặng hoặc không thể ngưng kháng sinh, cần điều trị hỗ trợ bằng cách sử dụng các sản phẩm vi sinh có chứa prebiotic và probiotic để làm cân bằng lại chủng vi khuẩn ruột theo đúng hướng dẫn của bác sĩ. Nếu kết hợp với vi sinh mà không có hiệu quả, cần tham khảo ý kiến của bác sĩ để chọn loại kháng sinh khác;
• Không sử dụng enzym tiêu hóa cho trẻ bị tiêu chảy do kháng sinh;
• Thay đổi chế độ ăn để giảm triệu chứng tiêu chảy: Phân chia thành nhiều bữa nhỏ trong ngày, ăn thực phẩm dễ tiêu hóa như sữa chua, khoai tây, gạo và chuối, tránh thức ăn giàu chất xơ và các thực phẩm lên men mạnh, đảm bảo cung cấp đầy đủ dinh dưỡng, duy trì cân bằng nước, tránh đồ uống có ga, nước cam quýt và coca,... để tránh làm tăng nhanh triệu chứng.

• Luôn tuân thủ chặt phác đồ điều trị của bác sĩ, không tự y áp dụng các loại kháng sinh tại nhà cho bé;
• Sử dụng kháng sinh đúng liều, không tăng liều, không kết hợp liều đã bỏ lỡ hoặc sử dụng quá thời gian quy định;
• Không tự mua thuốc chống tiêu chảy vì có thể làm giảm khả năng loại bỏ độc tố khỏi cơ thể, tạo điều kiện cho nhiều vấn đề phức tạp;
• Sau khi bé hồi phục, tránh sử dụng loại kháng sinh từng gây ra tiêu chảy. Khi cần thiết, thông báo cho bác sĩ biết về loại kháng sinh đã gây tiêu chảy trước đó để có sự điều chỉnh khi kê đơn tiếp theo;
• Bảo đảm trẻ uống đủ nước, tránh thức uống có ga, hạn chế ăn các loại đậu hạt để tránh gây ra hơi trong ruột, đồng thời giữ cho bé tiếp tục bú hoặc uống sữa như bình thường để đảm bảo cân bằng dinh dưỡng;
• Đối với trẻ bị hăm tã: Bảo quản vệ sinh nhẹ nhàng vùng da xung quanh bằng nước sạch, lau khô và thoa một lớp kem chứa kẽm như Penaten, Zincofax hoặc các loại kem chống hăm khác;
• Khi đã kết thúc chu kỳ kháng sinh, có thể hỗ trợ trẻ bằng cách sử dụng các men vi sinh chứa lợi khuẩn theo hướng dẫn của bác sĩ.

Trong trường hợp trẻ mắc phải tiêu chảy nặng, liên tục và cấp tính, có các dấu hiệu như đi ngoài phân có máu, sốt cao, mệt lả, trẻ không muốn uống nước hoặc không thể uống, tiểu ít, mệt mỏi, miệng khô, mắt trũng sâu,... người chăm sóc cần đưa trẻ đến bệnh viện ngay lập tức. Tại đây, các bác sĩ sẽ thực hiện kiểm tra, chẩn đoán tình trạng tiêu chảy của trẻ để có phương pháp điều trị phù hợp và hiệu quả. Trong trường hợp tiêu chảy nặng, bác sĩ có thể xem xét việc thay đổi loại kháng sinh đang sử dụng và tiêm nước khi cần thiết.

Để tránh trẻ bị tiêu chảy do sử dụng kháng sinh, cha mẹ cần tập trung vào việc cải thiện chế độ dinh dưỡng để tăng cường sức đề kháng cho trẻ. Đồng thời, bổ sung thêm thực phẩm hỗ trợ có chứa lysine, các khoáng chất như kẽm, crom, selen, vitamin nhóm B,... nhằm hỗ trợ hệ miễn dịch, nâng cao sức đề kháng để giảm tình trạng ốm đau và các vấn đề tiêu hóa.

Cha mẹ có thể tìm hiểu thêm:

Tại sao cần bổ sung Lysine cho trẻ?

Vai trò của kẽm - Hướng dẫn bổ sung kẽm hợp lý

Hãy thường xuyên truy cập website Mytour.com để cập nhật những thông tin hữu ích về chăm sóc sức khỏe cho bé và cả gia đình.

• Sử dụng thuốc Salbutamol cho trẻ
• Bất đồng nhóm máu mẹ con gây nên điều gì?
• Khuyến cáo của WHO: Bổ sung sắt cho trẻ từ 5-12 tuổi