Cảm nhận về Bài ca ngắn đi trên bãi cát (Sa hành đoản ca - Cao Bá Quát)

Dàn ý

I. Cuộc đời – Sự nghiệp Cao Bá Quát

- Cao Bá Quát là nhà thơ và nhà cách mạng thế kỷ XIX. Dù ông đã thi và đỗ cử nhân nhưng lại không hài lòng với lối học khoa cử.

- Trong đời, ông đã thể hiện lòng kiêu hãnh qua hai câu thơ, thể hiện sự phê phán về xã hội thời bấy giờ:

  “Thập tải luân giao cầu cổ kiếm

Nhất sình dê thủ bái mai hoa”

=> Ông luôn kiêu hãnh, không chịu khuất phục trước cường quyền. Điều này dẫn đến cuộc khởi nghĩa của ông vào năm 1854.

=> Bài thơ “Sa hành đoản ca” (Bài ca ngắn đi trên bãi cát) phản ánh tinh thần phê phán của ông đối với triều đình nhà Nguyễn và sự phẫn nộ trước “bả danh lợi'.

Thể thơ

- Bài thơ viết bằng chữ Hán cổ điển.

II. Gợi ý tiếp cận

1. Hoàn cảnh ra đời bài thơ.

  Cao Bá Quát đã từng đến Huế để thi Hội nhiều lần nhưng không đỗ tiến sĩ. Trên đường từ Hà Nội vào Huế, ông đi qua nhiều tỉnh miền Trung có những bãi cát trắng rộng lớn. Từ hình ảnh thực tế đó, ông lấy cảm hứng để viết bài thơ này. Đây là một bài thơ viết trong lúc tham gia thi Hội Nghị (Nam hành tập).

2. Hình tượng Nghệ thuật: “bãi cát” tượng trưng cho ‘‘bả danh lợi” gây hại như bãi cát nóng cháy thiêu đốt con người. Cao Bá Quát tỏ ý chán ghét danh lợi và sử dụng hình ảnh này để thể hiện sự phê phán.

III. PHÂN TÍCH.

1. Sáu dòng thơ đầu: Bãi cát và lữ khách.

- Trong sáu dòng thơ này, “bãi cát” và “lữ khách” là hai hình tượng quan trọng.

+ Bãi cát tả thực: Đi qua bãi cát rất khó khăn “Đi một bước lùi một bước”.

+ Bãi cát tượng trưng: Con đường “danh lợi” như miếng mồi níu kéo bước chân con người, muốn tiến về phía trước cũng khó, muốn trở về không dễ dàng.

- Hình tượng lữ khách:

+ Không gian vô hạn, thời gian trôi qua nhưng lữ khách (những người tìm kiếm danh lợi) vẫn đi mãi.

+ Cao Bá Quát nhìn thấy con đường ấy là một “bả danh lợi' đáng chán, đáng buồn, đầy gai góc. Tuy bản thân ông chưa tìm ra cho mình một con đường sáng sủa hơn, nhưng ông không thể tiếp tục đi trên con đường “bãi cát” danh lợi ấy. Vì thế mới có hình ảnh “nước mắt rơi”, thể hiện sự bế tắc của cuộc đời và lòng chán nản, không tìm thấy sự thư thái của thiên ông “phép ngủ” để tránh xa xã hội bụi bặm. Vì sao phải “leo núi, lội suối” thế này phỏng có ích gì, nên tự giận mình, giận đầy cả tâm tư “giận khôn vơi”.

2. Bốn dòng thơ tiếp theo: Nhận định của tác giả.

- Nói về sự cám dỗ của “bả danh lợi” đối với con người. Đây là một nhận định tổng quát về những người ham danh, ham lợi phải “đi lang thang” khắp nơi, mệt mỏi trên con đường đời. Tác giả so sánh người tìm kiếm danh lợi như một loại “người nghiện” thấy quán rượu ngon là chạy đến, và có bao nhiêu người còn tỉnh táo đủ để tránh khỏi cám dỗ để trở về?

3. Bảy dòng thơ cuối.

- Bảy dòng thơ cuối là điểm cao tâm trạng của bài thơ: tác giả nhận ra sự vô nghĩa của lối học khoa cử lạc hậu. Ông cũng liên kết “danh lợi” với việc giữ chức vụ.

- Câu thơ mang tính tâm linh bộc lộ tư tưởng, đó là: Hãy lắng nghe tiếng hát của ta, một bản hát về “đường cùng”, như một lời cảnh tỉnh đầy đau đớn cho hiện thực xã hội thời Nguyễn và thân phận của lớp Nho sĩ ở cuối thời đại, không tìm thấy con đường sáng sủa cho bản thân và đất nước. Có thể từ đó mà dẫn đến cuộc khởi nghĩa của Cao Bá Quát vào năm 1854.

IV. TỔNG KẾT.

- Hình tượng bãi cát trong bài thơ mang ý nghĩa nghệ thuật độc đáo và sáng tạo (không lấy ý tưởng từ văn học Trung Hoa), nó xuất phát từ hiện thực. Ai đã từng bước đi trên bãi cát sẽ hiểu được giá trị tư tưởng của tác phẩm.

- Hình tượng lữ khách cũng là biểu tượng của những người Nho sĩ cuối cùng, bị cám dỗ bởi “bả danh lợi” - con đường học vấn cổ hủ của triều Nguyễn.

- Qua hai hình tượng đó, nhà thơ đã thể hiện sự phẫn nộ sâu sắc đối với chế độ phong kiến nhà Nguyễn đang suy tàn.

- Tác giả sử dụng nhiều câu thán phục, bộc lộ tâm trạng đau buồn. Hình tượng “bãi cát” được lặp lại để làm điểm nhấn, bộc lộ sự nhất quán trong tư tưởng, tình cảm của nhà thơ trước hiện tượng xã hội.

Nhận định về Bài ca ngắn đi trên bãi cát (Sa hành đoản ca - Cao Bá Quát)

Trong nửa đầu thế kỷ XIX, Cao Bá Quát được công nhận là một người tài năng đa dạng: thông minh, thơ hay, viết chữ đẹp. Người ta khen ngợi ông: 'Văn như Siêu quát vô tiền hán'. Thật sự, tác phẩm thơ của ông thể hiện rõ phong cách tư tưởng tự do, phóng khoáng và lòng kiên cường đối mặt với cường quyền. 'Sa hành đoản ca' - 'Bài ca ngắn đi trên bãi cát' là một trong những bài thơ đặc sắc thể hiện tư tưởng của nhà thơ.

'Sa hành đoản ca' được viết trong thời điểm tham gia thi Hội - khi ông muốn trình diễn tài năng của mình, thực hiện ý chí, hoài bão giúp đời, cứu nước. Cũng có ý kiến cho rằng bài thơ này được sáng tác trong giai đoạn làm tập sự ở bộ Lễ.

Bốn câu thơ đầu tiên mô tả hình ảnh bãi cát và người đi trên đó:

'Trường sa phục trường sa,
Nhất bộ nhất hồi khước.
Nhật nhập hành vị dĩ,
Khách tử lệ giao lạc.'

Bài thơ mở đầu với không gian và thời gian đặc biệt. Không gian 'Trường sa phục trường sa' - 'Bãi cát dài lại bãi cát dài', mênh mông hoang vắng đến rợn ngợp. Thời gian chiều, nắng tắt. Nắng tắt và gió khiến bãi cát mênh mông không để lại vết đường mòn, khiến người đi đường dễ mất phương hướng. Trên nền không gian thời gian đó có người đi đường 'Đi một bước như lùi một bước'. Hình ảnh chân thực, giàu sức gợi tả. Cách ngắt nhịp 2-3 liên tiếp như vẽ ra bước đi đầy trầy trật, trúc trắc. Mặt trời sắp lặn mà một ngày vẫn chưa đi hết quãng đường dài. Câu thơ gợi tả hình ảnh bãi cát mênh mông, bất tận, nóng bỏng, trắng xoá đến nhức mắt. Đó là hình ảnh thiên nhiên đẹp dữ dội, khắc nghiệt và cũng thể hiểu, bãi cát dài là con đường phải vượt qua để vào kinh thi Hương hay cũng chính là con đường công danh sự nghiệp mờ mịt phía trước. Người đi trên con đường ấy tuôn rơi những giọt lệ. Đó là nước mắt của đau khổ, một cõi lòng đầy oán hận.

Sáu câu thơ tiếp theo là tâm sự của người đi đường:

'Quân bất học tiên gia mỹ thuỵ ông,
Đăng sơn thiệp thuỷ oán hà cùng.
Cổ lai danh lợi nhân,
Bôn tẩu lộ đồ trung.
Phong tiền tửu điếm hữu mỹ tửu,
Tỉnh giả thường thiểu, tuý giả đồng.'

Tâm sự u uất của người đi trên bãi cát dài bật ra với lời tự oán trách mình đầy chua chát 'Không học được tiên ông phép ngủ'. Tác giả thấy giận mình vì không có khả năng như người xưa - không thể thờ ơ trước sự đời mà phải tựu mình hành xác theo đuổi đường công danh. Cao Bá Quát bất hoà sâu sắc với thực tại cát bụi mờ mịt nhưng dứt khoát từ chối kiểu tiên ngủ. Đó là cái đáng nể trọng trong nhân cách kẻ sĩ lạc loài cô đơn giữa cuộc đời bế tắc.

'Xưa nay hạng người danh lợi,
Vẫn tất tả ở ngoài đường sá.
(Hễ) quán rượu ở đầu gió có rượu ngon,
(Thì) người tỉnh thường ít mà người say vô số!'

Đối lập hình ảnh người đi đường là hình ảnh đông đảo phường danh lợi. Vì công danh, danh lợi mà con người phải bôn tẩu. Từ chuyện danh lợi, người đọc nhận ra trăn trở của tác giả về chuyện công danh. Công danh tự khi nào bị biến tướng, có sức mê hoặc ghê gớm đến con người. Danh lợi phải chi cũng chỉ là thứ rượu ngon dễ cám dỗ lòng người. Nó khiến con người say sưa tranh giành, hưởng thụ mà quên đi trách nhiệm với cuộc đời. Hai câu thơ tác giả tạo ra nhiều đối lập giữa số đông kẻ hám lợi tầm thường với một người cô đơn, lạc loài, bơ vơ trên con đường cát bụi. Từ đó ta nhận ra sự đối lập giữa tá giả và phường chạy theo danh lợi khẳng định nhân cách tự trọng của mình.

Trước những khó khăn trăn trở, người đi đường rơi vào bế tắc.

'Trường sa, trường sa nại cự hà'

Tác giả đặt ra câu hỏi nên đi tiếp hay dừng lại. Tâm trạng người đi đường đầy băn khoăn, day dứt và có phần bế tắc. Trong suy nghĩ người đi đường hiện lên những mâu thuẫn giữa khát vọng sống với hiện thực đen tối mờ mịt, khát vọng xông pha trên con đường tìm lý tưởng với cần an, hưởng lạc, mâu thuẫn đó tạo nên những khó khăn trên con đường thực hiện lí tưởng.

Người đi đường nhận ra mình không chỉ cô đọc trên đường đời mà đi trên đường cùng.

'Hãy nghe ta hát khúc 'đường cùng',
Phía bắc núi Bắc núi muôn trùng,
Phía nam núi Nam sóng muôn đợt.
Anh còn đứng làm chi trên bãi cát?'

Nhìn mọi phía đều thấy mênh mông bát ngát, đường cùng mất rồi. Tiếp tục đi trên con đường danh lợi, chắc chắn không bao giờ, quay trở về ẩn mình giữ trong sạch là điều không thể và không muốn. Người đi đường đành đứng chôn chân trên bãi cát. Câu hỏi chính mình 'Anh còn đứng làm chi trên bãi cát?' diễn tả một khối mâu thuẫn lớn đè nặng tâm trí.

Bài ca thể hiện niềm thất vọng và bi phẫn của nhà thơ trước đường đời trắc trở, bế tắc và vô vọng, phản ánh cảm quan của Cao Bá Quát về thời đại đen tối của những người trí thức tài hoa trên con đường công danh truyền thống.

Nguồn: Sưu tầm