Cảm nhận về bóng dáng quê hương và con người tại quê cha đất tổ trong truyện Cố hương của Lỗ Tấn (bài 2).

  Lỗ Tấn (1881 - 1936) là một nhà văn cách mạng nổi tiếng của Trung Quốc. Trong truyện Cố hương, ông đã tài tình ghi lại một tình yêu đất nước đầy đắm. Tác phẩm nói lên một cách chân thực, xúc động về kí ức tuổi thơ, về số phận của những con người gắn bó với quê hương, với những niềm vui, nỗi buồn và hy vọng.

Các nhân vật như tôi, mẹ tôi, cháu Hoàng, Nhuận Thổ, Thủy Sinh, chị Hai Dương - đều là những người con của quê hương, mang lại biết bao nỗi vui buồn về nơi gắn bó, kí ức sâu nặng về tình thân.

1. Hình ảnh quê hương.

Sau hơn 20 năm xa cách, 'tôi' trở về thăm quê, phải vượt qua 2000 dặm trong một mùa đông lạnh giá. Trái tim 'tôi' rộn ràng không kể xiết. Gió lạnh thổi vào khoang thuyền. Gần đến làng, trời u ám, xóm thôn xa dần, mờ mịt, hoang vắng... Trái tim 'tôi' rụt lại, về quê thì phải vui sao lại buồn? 'Tôi' tự hỏi liệu đây có phải là làng cũ thân yêu trong ký ức nữa không?

Chuyến về thăm quê lần này rất đặc biệt, 'tôi' về để bán nhà, giao nhà lại cho người mới. Về để từ biệt ngôi nhà cũ nơi cả gia đình 'chúng tôi' đời đời ở chung với nhau. Sao không buồn được, vì sau 20 năm xa cách, lần này 'tôi' trở về là để 'vĩnh biệt ngôi nhà yêu dấu và từ biệt làng cũ thân yêu, đưa gia đình đến nơi đất khách mà 'tôi' đang làm ăn và sinh sống'.

Quê hương thường liên quan đến nơi phần mộ tổ tiên. Trong Cố hương không có đề cập đến điều này. Tác giả chỉ xúc động nói về kí ức tuổi thơ cách đây khoảng 30 năm. Một tình bạn đẹp tuổi thơ giữa 'tôi' và Nhuận Thổ, con trai của một người làm thuê cho gia đình 'tôi'. Nhờ Nhuận Thổ mà 'tôi' biết được nhiều điều kỳ diệu: cách bắt chim trên tuyết, con 'tra' lông, da trơn như mỡ biết ăn dưa; bờ biển, biển quê hương có nhiều vỏ sò đẹp và kỳ lạ: sò 'mặt quỷ' và sò 'tay phật'. Nhờ Nhuận Thổ mà 'tôi' cảm nhận được vẻ đẹp của quê hương, với bao cảnh thần tiên: 'Một vầng trăng tròn vàng thắm treo lơ lửng trên nền trời xanh đậm, dưới đó là một bãi cát bên bờ biển, trồng đầy dưa hấu, bát ngát một màu xanh rờn'.

Quê hương cũ với bao kỷ niệm thời thơ ấu. Đó là những ngày mà 'thầy tôi vẫn còn', cảnh nhà sung túc... năm đó nhà 'tôi' cũng đến lượt tổ chức giỗ tổ. Lễ giỗ vào tháng giêng. Lễ vật rất nhiều, đồ tế rất sang trọng, người đến lễ cúng rất đông...

Quê hương trong ký ức luôn làm ta cảm động. Lỗ Tấn đã nói về hình ảnh quê hương trong hiện tại và quá khứ, khi trở lại đường xưa, gặp lại bạn cũ, người xưa. Có niềm vui và nỗi buồn, 30 năm đã trôi qua, nhưng không bao giờ quên được quê hương và tuổi thơ.

2. Hình ảnh người mẹ quê hương.

Mẹ đã già. 'Tôi' đã trưởng thành, đi làm ăn xa, lưu lạc 20 năm trời mới về thăm quê, thăm mẹ. Lâu nay chỉ gặp mẹ và hỏi thăm mẹ qua những lá thư. Con bước vào nhà, mẹ 'đã chạy ra đón'. Mẹ già 'rất vui mừng' gặp lại con trai sau những năm dài xa cách, nhưng 'gương mặt vẫn ẩn chứa nỗi buồn thầm kín'. Chắc là mẹ buồn vì nhớ nhung người đã khuất, mẹ buồn vì cảnh nhà cửa sa sút, phải bán nhà, theo con trai đến nơi đất xa lạ? Mẹ vẫn hiền lành, chăm sóc 'tôi' như ngày 'tôi' còn bé: 'Mẹ bảo 'tôi' ngồi xuống nghỉ ngơi, uống trà...'.

Mẹ kể cho con trai nghe về việc dọn nhà... Mẹ vẫn dịu dàng như xưa: 'Con hãy nghỉ ngơi vài ngày, đi thăm các gia đình bà con một chút rồi mẹ và con mình sẽ lên đường'. Nói về Nhuận Thổ... 'Mẹ tôi' xúc động. Gặp Nhuận Thổ và cha con anh ta, mẹ chu đáo vô cùng. Mẹ cảm thấy xót thương cho hoàn cảnh của nhà anh ta, mẹ nói với 'tôi': 'Cái gì không cần chở đi thì để cho anh ta. Cứ để tùy ý chọn, lấy cái nào thì lấy!' Thương con cháu và yêu quý người đó, đó chính là hình ảnh người mẹ trong Cố hương.

Có một nhà thơ trẻ Việt Nam đã viết: 'Quê hương là cầu tre nhỏ - Mẹ về nón lá nghiêng che'. Đọc Cố hương của Lỗ Tấn, nếu ai không hiểu được người mẹ thì làm sao cảm nhận được hình ảnh quê hương thân yêu. Bởi vì mẹ chính là quê hương, quê hương chính là mẹ! Tình yêu quê hương luôn gắn liền thiết tha với người mẹ hiền mà ta yêu quý.

3. Con người của quê hương.

Nhuận Thổ đầu tiên là tình bạn thời thơ ấu. Ba mươi năm trước, 'tôi' và Nhuận Thổ đã sống chung trong một tháng giêng mà cả đời 'tôi' không thể nào quên được. Hình ảnh hắn khi lên 10, lần đầu tiên 'tôi' gặp: 'Khuôn mặt tròn trĩnh, da bánh mật, đội mũ lông chiên nhỏ xíu, cổ đeo vòng bạc sáng loáng... Hắn 'xấu hổ' với mọi người, nhưng 'không xấu hổ' với chỉ riêng tôi. Hắn mở lòng với 'tôi', hắn được nhìn thấy những điều mà hắn chưa bao giờ được thấy. Cũng như 'tôi' nghe hắn kể chuyện bắt chim sẻ, chuyện đâm con 'tra' với đinh ba khi canh dưa, chuyện vỏ sò, vỏ ốc, v.v... là những câu chuyện thú vị, kỳ lạ. Ba mươi năm trôi qua, 'tôi' nhớ Nhuận Thổ là nhớ gói quà hắn gửi cho 'tôi': một gói vỏ sò và một số lông chim rất đẹp.

Không có tuổi thơ, quê hương trở nên vô nghĩa. Tình bạn từ thời thơ ấu nuôi dưỡng tình yêu với quê hương mãi mãi. Như Lỗ Tấn đã viết:

'Khi mẹ tôi nhắc về Nhuận Thổ, kí ức trong tôi bỗng chợt sáng rực lên. Tôi cảm thấy như đã tìm thấy đẹp của quê hương tôi ở đâu đó”. Hình ảnh của Nhuận Thổ khi còn nhỏ là hình ảnh của quê hương, là 'vành đai trăng non trên bầu trời xanh của tuổi thơ'. Nhuận Thổ là một phần không thể thiếu của quê hương, là tình yêu với quê hương.

Hình ảnh của Nhuận Thổ trong hiện tại là biểu tượng của đau thương và buồn bã về quê hương. Sau 30 năm xa cách, khi gặp lại, Nhuận Thổ đã thay đổi nhiều. Da trở nên 'vàng úa', các nếp nhăn trên khuôn mặt 'sâu hơn nữa''. Đôi mắt, mí mắt 'đỏ mọng lên'. Đầu đội một chiếc mũ lông rách rưới, mặc một chiếc áo bông mỏng trong cái lạnh buốt của mùa đông! Người ăn mặc vụng về, đôi bàn tay 'gồ ghề, nặng nề, nứt nẻ như vỏ cây thông'. Thời gian đã làm hủy hoại vẻ bề ngoài của một con người. Sự nghèo khó và gian khổ đã làm suy yếu một con người mạnh mẽ và kiên cường. Gặp lại người bạn cũ, Nhuận Thổ 'vừa hồi hộp vừa thê thảm' với đôi môi run rẩy, sau đó mới 'dung dị' nói hai tiếng: 'Dạ ông!'. Sự tôn trọng và kính trọng của xã hội phong kiến đã tạo ra một 'bức tường dày' giữa hai người bạn. 'Tôi' cảm thấy như bị 'điếng người' khi nghe anh ta nói. Nhìn vào người và nghe Nhuận Thổ nói, 'tôi' cảm thấy trống trải trong lòng 'anh ta trông giống như một bức tượng đá” vô hồn và lạnh lùng.

Hình ảnh của Nhuận Thổ trong hiện tại là hình ảnh của một xứ sở, một miền quê tàn phá, tiêu điều, nơi người nông dân bị đè ép và lột trần tới xương tuỷ: 'mất mùa, thuế nặng, lính tráng, trộm cướp, quan lại, thân hào...', 'mọi nơi đều hỏi tiền, không có luật lệ gì cả”.

Thể hiện qua việc tường thuật chuyến về quê lần cuối của 'tôi', qua cảm xúc của 'tôi' trước sự thay đổi, sự tàn phá kinh khủng của làng quê, đặc biệt là Nhuận Thổ, tác giả đã lên án tội ác của chế độ phong kiến đối với nông dân, từ đó đặt ra vấn đề về quyền sống và hạnh phúc của nhân dân trên con đường tiến lên.