Buzz
BÀI VIẾT
Đoạn trích gần chọn từ chương V của bài thơ Mặt đường khát vọng, thể hiện sự tập trung của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm vào những cảm xúc sâu sắc về đất nước. Đọc kỹ trích đoạn này, ta nhận ra rằng đây là trái tim của tác phẩm, nơi tác giả tả lại ý thức về đất nước, về trách nhiệm của thế hệ trẻ trong cuộc chiến tranh bảo vệ đất nước.
Trong văn học Việt Nam, đề tài về đất nước luôn là một chủ đề quan trọng. Người Việt luôn có một tình cảm sâu sắc đối với đất nước, vì đã phải chiến đấu để bảo vệ nó qua hàng ngàn năm lịch sử. Trong văn học cổ điển, đã có nhiều tác phẩm nổi tiếng như Thần được tương truyền của Lý Thường Kiệt, Bài cáo bình Ngô của Nguyễn Trãi. Sau Cách mạng tháng Tám, đề tài này tiếp tục xuất hiện trong văn học: Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Duy, Thanh Thảo, Hữu Thỉnh... đều có những tác phẩm về đất nước. Đoạn trích này vẫn làm cho người đọc cảm thấy thú vị với cách tiếp cận mới lạ và sâu sắc của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm.
Cảm nhận của Nguyễn Khoa Điềm về đất nước bắt đầu rất đơn giản. Đối với ông, đất nước là một phần của cuộc sống hàng ngày, gắn bó sâu sắc với mỗi người dân. Đất nước không chỉ là trừu tượng mà còn cụ thể trong từng hoạt động, từng hành động của con người. Đất nước có thể được nhìn nhận qua những câu chuyện dân gian, qua những truyền thống lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Đất nước cũng là mối quan hệ mật thiết giữa con người với con người trên dải đất Việt Nam. Điều này được minh chứng qua những mối quan hệ gia đình, tình bạn bền chặt, lòng trung thành của người Việt Nam với quê hương.
Điều mới mẻ và hấp dẫn trong đoạn thơ này là cách nhà thơ diễn đạt một cách bình dị. Điều này gợi lên trong lòng người đọc những kí ức, những cảm xúc về quê hương Việt Nam, con người Việt Nam thân thương, quen thuộc, khiến họ cảm thấy xúc động khi nhận ra: Trong đất nước, có một phần của chính mình.
Tiếp tục với mạch cảm xúc ở khổ đầu, đến khổ thơ tiếp theo, Nguyễn Khoa Điềm thường phân chia đất và nước là hai yếu tố riêng biệt. Nhưng đất nước là sự hòa quyện của cả hai. Đất nước luôn gắn bó với cuộc sống hàng ngày của mỗi người:
Đất là nơi tôi bước chân đến trường
Nước là nơi tôi tắm rửa
Đất Nước là nơi chúng ta hẹn hò
Đất Nước là nơi tôi để lạc chiếc khăn trong niềm nhớ thầm
Đất là nơi con chim phượng hoàng vượt qua núi bạc
Nước là nơi con cá ngư ông lướt sóng biển rộng
Sau đó, nhà thơ cảm nhận về đất nước qua thời gian vô tận và không gian bao la. Thời gian không chỉ dài mà còn đầy biến động lịch sử, vừa chân thực vừa huyền bí. Dân tộc ta tự hào với nguồn gốc huyền thoại, là con cháu của Rồng Lạc Long Quân và Tiên Âu Cơ. Thời gian chủ yếu hiện diện qua lịch sử hình thành và phát triển của dân tộc. Không gian là núi sông biển cả, là nơi sinh sống của hàng triệu người Việt qua các thế hệ:
Những ai đã ra đi,
Những ai hiện tại,
Yêu nhau, sinh con, nuôi dưỡng,
Gánh vác phần trách nhiệm của tổ tiên.
Dặn dò con cháu về những điều sẽ đến sau này,
Hằng ngày làm việc, kiếm sống.
Cũng nhớ về ngày giỗ tổ, cúi đầu kính phụ.
Đất nước liên kết chặt chẽ với mỗi cá nhân, từ thời thơ ấu ('Đất là nơi anh đi học - Nước là nơi em tắm') đến khi trưởng thành và bước vào hôn nhân 'Yêu nhau, sinh con, nuôi dưỡng').
Do đó, mỗi thành viên đều phải có trách nhiệm với đất nước như một điều không thể tránh khỏi. Nhờ sự hướng dẫn từ phần trước và sự chân thành của lời nhắn nhủ, những khẩu hiệu của tác giả trong phần sau được độc giả chấp nhận một cách tự nhiên, không gây cảm giác làm giả.
Em ơi,
Đất Nước là máu thịt của chúng ta,
Chúng ta cần biết kết nối và chia sẻ,
Chúng ta cần biến mình thành hình ảnh của quê hương.
Đất Nước là sự hình thành vĩnh cửu...
Vì thế, đất nước được cảm nhận một cách phong phú, hài hòa qua nhiều khía cạnh: phong tục truyền thống, văn hóa dân gian, sự kết hợp giữa thời gian và không gian, cá nhân và cộng đồng, sự kỳ vĩ của vĩnh cửu kết hợp với cuộc sống hàng ngày của mỗi người dân. Trong khi những tác phẩm trước đây thường biểu hiện đất nước bằng cách trang trọng, uy nghi, tập trung vào những hình ảnh hùng vĩ, thì ở Mặt đường khát vọng, đất nước được thể hiện thông qua những hình ảnh gần gũi, với một giọng thơ thiết tha, ý thơ tự do và tự nhiên: nhưng vẫn giữ được cấu trúc hợp lý.
Điều đặc biệt là tác giả đã sử dụng cách linh hoạt, sáng tạo để biểu đạt văn hóa dân gian đa dạng. Ví dụ, để diễn đạt ý niệm về sự tồn tại lâu dài của đất nước, tác giả đã gợi nhớ đến truyện cổ tích truyền thống. Truyện cổ tích thường bắt đầu bằng cụm từ 'Ngày xửa ngày xưa...'. Rồi nhà thơ khiến người đọc nhớ đến Trầu cau bất hủ bằng câu 'Đất nước bắt đầu từ miếng trầu bây giờ bà ăn'. Và câu 'Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn' là sự kết hợp tuyệt vời của câu ca dao, gợi nhớ nhiều cảm xúc trong lòng người Việt Nam:
Tay cầm chén muối, đĩa gừng
Gừng cay, muối mặn, đừng quên lãng
Tuy nhiên, đôi khi tác giả trích nguyên văn một số câu dân ca:
Con chim phượng hoàng trở về núi bạc...
Con cá ngư ông chìm nổi trên biển cả...
Dù là sử dụng ý trong ca dao trong truyện dân gian, hoặc trích nguyên văn, nhưng tổng thể, Nguyễn Khoa Điềm luôn tạo ra những câu thơ mới, những ý thơ mới. Những ý thơ này liên kết một cách chặt chẽ. Ví dụ, từ 'ngày xưa ngày xửa'... nhà thơ chuyển sang 'bây giờ' (Đất là nơi anh đi học - Nước là nơi em tắm). Rồi từ đó, tác giả đưa người đọc vào thế giới xa xưa với dân ca và truyền thuyết (như Sự tích trăm quả trứng, dân ca Huế...).
Cách diễn đạt này kích thích trí tưởng tượng của người đọc. Yếu tố văn hóa dân gian đã phản ánh tư tưởng cốt lõi của đoạn trích Đất Nước. Đồng thời, nó tạo ra ấn tượng sâu sắc về một Việt Nam phong phú, sống động, đầy màu sắc, đan xen qua thời gian và không gian, gần gũi với từng người dân Việt Nam.
Ngày nay đọc lại đoạn trích này, ta càng nhận thấy sự đóng góp của Nguyễn Khoa Điềm cho thơ ca thời kỳ chống Mỹ. Sự giàu có về cảm xúc và sâu sắc về tri thức đã khiến cho đoạn thơ này vẫn còn tươi mới, không bị lỗi thời theo năm tháng, tránh được số phận của một số bài thơ cùng thời.
