Câu chuyện Tấm Cám

Câu chuyện Tấm Cám (chữ Nôm: 糝𥽇) là một truyền thuyết cổ tích Việt Nam thuộc thể loại truyện thần kỳ. Mặc dù có nhiều phiên bản khác nhau, câu chuyện này phản ánh những xung đột trong gia đình, đặc biệt là mối quan hệ giữa mẹ kế và con chồng, cùng cuộc chiến giữa thiện và ác trong nền văn hóa Việt.

Tấm Cám có nội dung tương tự như Cô bé Lọ Lem của phương Tây, và cả hai đều có nguồn gốc từ mô típ câu chuyện về Rhodopis, một kỹ nữ Hy Lạp bị lạc chiếc giày của mình và sau đó được vua Pharaoh cưới làm vợ.

Những nhân vật chính

• Cô Tấm: Tên Tấm (糝) ám chỉ hạt gạo đã bị vỡ nhỏ, gọi là hạt tấm, có thể dùng để nấu ăn như gạo.
• Cô Cám: Tên Cám (𥽇) chỉ phần vỏ mỏng bao quanh hạt gạo, thường bị bỏ đi hoặc cho lợn ăn. Từ cám cũng chỉ chung thức ăn cho lợn.
• Dì ghẻ: Mẹ của Cám, kế của Tấm, tên là Tâm. Trong một số phiên bản, cả hai chị em là sinh đôi nên không có nhân vật này. Thay vào đó, nhân vật làm khổ Tấm/Cám lại là Người cha.
• Ông Bụt: Là phiên âm của từ Buddha, nghĩa là Phật. Tuy nhiên, trong truyện tranh và phim ảnh, Ông Bụt thường được miêu tả như một ông tiên chứ không phải Phật.
• Nhà vua: Trong một số phiên bản, nhân vật này được gọi là Hoàng tử hoặc Vương tử.
• Bà lão: Bà lão bán nước, người đã nuôi dưỡng Tấm.

Câu chuyện Tấm Cám phổ biến

Phần mở đầu

Ngày xưa, có hai chị em Tấm và Cám cùng cha khác mẹ, tuổi tác gần nhau. Tấm là con của người vợ trước, còn Cám là con của người vợ sau. Mẹ Tấm qua đời khi Tấm còn nhỏ, cha Tấm tái hôn và sau đó cũng qua đời. Tấm sống với dì ghẻ, mẹ của Cám, người rất tàn nhẫn. Tấm phải làm tất cả các công việc như chăn trâu, gánh nước, thái khoai, vớt bèo, và đêm đêm xay lúa giã gạo, không bao giờ có thời gian nghỉ ngơi. Trong khi đó, Cám được mẹ cưng chiều, không phải làm việc nặng nhọc và suốt ngày chỉ quanh quẩn ở nhà.

Một ngày, dì ghẻ bảo hai chị em mỗi người cầm một cái giỏ ra đồng bắt tôm tép và hứa rằng: 'Đứa nào bắt được đầy giỏ sẽ được thưởng một cái yếm đỏ!'. Ra đồng, Tấm nhờ vào kinh nghiệm mò cua bắt ốc nên chỉ trong một buổi đã đầy giỏ với đủ loại cá và tép. Còn Cám thì dạo chơi từ ruộng này sang ruộng khác, mãi đến chiều vẫn chưa bắt được gì. Thấy Tấm đã đầy giỏ, Cám liền bảo chị:

- Chị Tấm ơi, chị Tấm! Đầu chị ướt, chị hãy làm ơn lặn sâu hơn, kẻo về nhà mẹ sẽ mắng đấy!

Tin là thật, Tấm liền xuống ao tắm rửa ở chỗ nước sâu. Trong lúc Tấm không để ý, Cám đã nhanh tay đổ hết tép của Tấm vào giỏ của mình rồi vội vã bỏ chạy. Khi Tấm lên bờ, thấy giỏ trống rỗng, cô ngồi xuống ôm mặt khóc nức nở. Lúc này, Bụt đang ngồi trên đài sen nghe tiếng khóc của Tấm, liền hiện xuống và hỏi:

- Tại sao con lại khóc như vậy?

Tấm kể lại mọi chuyện với Bụt. Bụt nói:

- Đừng khóc nữa! Con hãy xem lại giỏ xem còn gì không?

Tấm nhìn vào giỏ và đáp:

- Chỉ còn lại một con cá bống

- Con hãy mang con cá bống đó về thả vào giếng để nuôi. Mỗi bữa ăn, con ăn hai bát cơm, còn một bát thì thả xuống giếng cho cá bống. Khi cho ăn, con nhớ phải gọi như sau:

Bống bống, bang bang

Lên ăn cơm vàng cơm bạc nhà ta,

Đừng ăn cơm hẩm, cháo hoa nhà người.

Bụt còn dặn thêm:

- Nếu không gọi đúng như vậy, cá bống sẽ không lên đâu, con nhớ nhé!

Nói xong, Bụt biến mất. Tấm làm theo lời Bụt, thả cá bống vào giếng. Từ đó, sau mỗi bữa ăn, Tấm đều giữ lại một ít cơm để cho bống ăn. Mỗi khi Tấm gọi, bống lại ngoi lên mặt nước để ăn cơm Tấm ném xuống. Người và cá dần trở nên quen thuộc, và cá bống ngày càng lớn. Khi mụ dì ghẻ thấy Tấm thường xuyên mang cơm ra giếng, bà nghi ngờ và sai Cám theo dõi. Cám trốn ở bụi cây bên giếng, nghe Tấm gọi cá bống và học thuộc lời gọi, sau đó về kể cho mẹ nghe.

Tối hôm đó, mụ dì ghẻ ra lệnh cho Tấm sáng hôm sau phải dậy sớm để chăn trâu, và dặn:

- Con ơi, con! Làng đã ra lệnh cấm chăn thả ở đồng rồi. Ngày mai, khi con chăn trâu, phải đưa trâu đi xa, đừng chăn ở đồng gần, nếu không sẽ bị làng bắt mất trâu đấy.

Tấm làm theo lời mẹ, sáng hôm sau đưa trâu đi chăn xa. Trong khi đó, mẹ con Cám mang cơm ra giếng và gọi bống lên ăn như Tấm thường làm. Khi bống ngoi lên mặt nước, mẹ con Cám đã sẵn sàng và bắt được bống, đem về làm thịt. Chiều hôm đó, khi Tấm dắt trâu về, sau khi ăn xong, Tấm mang cơm ra giếng và gọi bống như mọi khi, nhưng không thấy bống lên. Tấm gọi mãi mà chỉ thấy một vũng máu nổi trên mặt nước. Nhận ra điều chẳng lành, Tấm khóc nức nở. Bụt lại hiện ra và hỏi:

- Tại sao con lại khóc?

Tấm kể lại câu chuyện với Bụt, và Bụt dặn:

- Con cá bống của con đã bị người ta làm thịt rồi. Đừng khóc nữa. Hãy thu thập xương của nó, đặt vào bốn cái lọ và chôn dưới bốn chân giường nơi con ngủ.

Tấm làm theo lời Bụt, trở về tìm xương bống nhưng lục tung mọi ngóc ngách trong vườn và sân mà không thấy đâu. Một con gà thấy vậy, liền nói với Tấm:

- Cục cục! Cho tôi ít thóc, tôi sẽ tìm xương cho bạn!

Tấm đưa một nắm thóc cho gà. Gà vội vã chạy vào bếp, chỉ một lát sau đã tìm thấy xương. Tấm lấy xương bỏ vào lọ và chôn dưới chân giường theo chỉ dẫn của Bụt.

Dự hội

Chẳng lâu sau, nhà vua tổ chức lễ hội liên tục suốt mấy đêm ngày. Người dân từ khắp các làng đều háo hức đến xem. Dọc các con đường, mọi người mặc những bộ trang phục lấp lánh, kéo về kinh đô đông như nước chảy. Hai mẹ con Cám cũng chuẩn bị quần áo đẹp để tham dự lễ hội. Khi thấy Tấm cũng muốn đi, mụ dì ghẻ chỉ lườm Tấm rồi bảo:

- Con phải gấp rút hoàn thành việc nhặt gạo này, đừng để dở dang, nếu không sẽ không còn gì để nấu cơm, bà sẽ giận lắm đấy.

Nói xong, hai mẹ con Cám diện trang phục lộng lẫy lên đường dự hội, còn Tấm ngồi nhặt gạo mãi mà chưa xong nửa chừng. Tấm cảm thấy chán nản và khóc một mình vì không biết bao giờ mới xong. Lúc đó, Bụt hiện lên và hỏi:

- Tại sao con lại khóc vậy?

Tấm chỉ vào thúng gạo và trả lời:

- Dì con ra lệnh phải phân loại thóc và gạo cho rõ ràng trước khi con được đi dự hội. Nếu con nhặt xong thì hội đã kết thúc, chẳng còn gì để xem nữa.

Bụt nói:

- Đừng khóc nữa. Con hãy đặt thúng gạo ra giữa sân, ta sẽ gọi một đàn chim sẻ đến giúp con nhặt gạo.

- Nhưng nếu chim sẻ ăn mất gạo thì khi về con vẫn bị mắng.

- Con hãy bảo chúng như thế này:

Rặt rặt (tức chim sẻ) hãy xuống nhặt gạo cho ta,

Ăn mất hạt nào thì ta sẽ trừng phạt.

Ngay lập tức, một đàn chim sẻ từ trên trời bay xuống, chia ra làm hai nhóm để nhặt thóc và gạo. Chúng ríu rít làm việc nhanh chóng, không để sót lại một hạt nào. Khi đàn chim sẻ bay đi, Tấm lại bật khóc. Bụt hỏi:

- Sao con còn khóc nữa?

- Quần áo của con quá tồi tàn, người ta sẽ không cho con vào dự hội.

- Con hãy đào những lọ xương bống mà con đã chôn trước đây, thì sẽ có đủ mọi thứ con cần để dự hội.

Tấm làm theo, đào các lọ xương lên. Lọ đầu tiên cho ra một bộ áo đẹp, một chiếc xống lụa, một cái yếm lụa và một chiếc khăn nhiễu. Lọ thứ hai chứa một đôi giày thêu vừa vặn. Khi đào lọ thứ ba, Tấm lấy ra một con ngựa nhỏ, nhưng ngay khi đặt nó xuống đất, con ngựa lập tức biến thành ngựa thật. Lọ cuối cùng chứa một bộ yên cương tinh xảo.

Tấm vui mừng, vội vã tắm rửa rồi khoác lên bộ trang phục đẹp, cưỡi ngựa tiến về kinh đô. Ngựa phóng nhanh, chỉ một lúc đã đến nơi. Nhưng khi ngựa đi qua một đoạn nước lầy, Tấm làm rơi một chiếc giày xuống nước mà không kịp vớt lên. Khi ngựa dừng lại tại khu hội, Tấm cầm theo chiếc giày còn lại, chen vào đám đông. Trong lúc đó, đoàn xe vua cũng vừa đến chỗ lội. Hai con voi dẫn đầu bỗng dưng cắm ngà xuống đất và kêu ầm ĩ, không chịu đi tiếp. Vua ra lệnh cho lính tìm kiếm và họ nhanh chóng tìm thấy chiếc giày của Tấm. Vua nhìn chiếc giày với vẻ say mê và nghĩ thầm:

- Ôi, chiếc giày này thật đẹp! Chủ nhân của nó chắc chắn phải là người tuyệt vời.

Vua ngay lập tức ra lệnh mời tất cả phụ nữ trong hội đến thử chiếc giày. Ai đi vừa chiếc giày sẽ được vua chọn làm vợ. Đám đông càng trở nên nhộn nhịp khi các bà, các cô chen nhau đến chỗ thử giày. Mỗi người lần lượt vào một ngôi lầu để thử giày, nhưng không ai đi vừa cả. Mẹ con Cám cũng không ngoại lệ. Khi Cám và dì ghẻ bước ra khỏi lầu, họ gặp Tấm. Cám nói với mẹ:

- Mẹ ơi, xem kìa, chị Tấm cũng đang đến thử giày!

Mụ dì ghẻ của Tấm bĩu môi nói:

- Chiếc chuông khánh còn chẳng đáng gì, huống chi là mảnh chĩnh vứt bờ tre!

Nhưng khi Tấm thử giày, nó vừa vặn hoàn hảo. Nàng tiếp tục lấy chiếc giày thứ hai ra và đi vào. Cả hai chiếc giày đều giống nhau như in. Các lính hầu vui mừng reo hò. Ngay lập tức, vua ra lệnh cho đoàn thị nữ đưa nàng vào cung. Tấm bước lên kiệu, khiến mẹ con Cám ngạc nhiên và tức tối.

Trở về nhà và gặp nạn

Mặc dù sống trong cung điện, Tấm không quên ngày giỗ của cha. Nàng xin vua cho phép trở về nhà để chuẩn bị mâm cỗ cúng giúp dì. Mẹ con Cám thấy Tấm vui vẻ thì càng thêm ghen ghét. Khi thấy Tấm trở về, sự ghen ghét càng bùng lên. Mụ dì ghẻ liền bảo Tấm:

- Ngày xưa con thường trèo cau, giờ hãy trèo lên hái một buồng để cúng cho cha đi.

Tấm nghe lời, trèo lên cây cau. Khi vừa đến gần buồng cau, dưới gốc, mụ dì ghẻ đã cầm dao chặt gốc cây. Thấy cây rung lắc, Tấm hỏi:

- Dì đang làm gì dưới đó vậy?

- Dưới gốc cau có nhiều kiến, dì đang đuổi chúng đi để tránh đốt con.

Nhưng trước khi Tấm kịp hái cau, cây đã đổ, khiến Tấm ngã lộn cổ xuống ao và tử vong. Mụ dì ghẻ nhanh chóng lột áo quần của Tấm cho Cám mặc vào rồi đưa vào cung, giả vờ nói với vua rằng Tấm đã bị ngã ao chết đuối và đưa em gái vào thay thế. Vua dù không vui nhưng không nói gì. Trong khi đó, Tấm biến thành chim vàng anh, bay thẳng về kinh đô, đậu trên cửa sổ cung điện và hót vang lên rất dễ chịu. Vua đi đâu, chim bay theo đó. Vua vẫn nhớ Tấm, thấy chim vàng anh theo sát mình, bèn nói:

- Vàng anh vàng anh, nếu thật là vợ của ta, hãy chui vào tay áo của ta.

Chim vàng anh bay đến, đậu vào tay vua và rúc vào tay áo của vua. Vua yêu quý chim đến mức quên ăn ngủ. Vua cho làm một cái lồng vàng để chim ở. Từ đó, vua chỉ mê mải với chim mà quên hẳn Cám. Một hôm, khi thấy Cám đang giặt áo cho vua ở giếng, chim vàng anh đậu trên cành cây và nói:

- Nếu giặt áo của chồng ta thì phải giặt cho thật sạch, nếu không sạch thì ta sẽ làm khó cho con.

Khi Cám chuẩn bị làm hại chim vàng anh, chim liền hót lên khi Cám định phơi áo:

- Phơi áo của chồng ta cho khô ráo, đừng phơi ở bờ rào, nếu không sẽ làm rách áo của chồng ta.

Cám nhanh chóng trở về nhà và báo cho mẹ. Mẹ Cám chỉ dẫn rằng nên giết chim và làm giả lý do với vua. Trở lại cung, khi vua không có mặt, Cám đã giết chim vàng anh để ăn thịt, rồi vứt lông chim ra ngoài vườn. Khi vua thấy chim vàng anh biến mất, hỏi Cám, Cám đáp:

- Thần thiếp rất thèm thịt chim, nên đã lén giết chim và ăn. Xin bệ hạ tha thứ và xem xét.

Vua không nói gì thêm. Những chiếc lông của chim vàng anh sau khi chôn ở vườn đã biến thành hai cây xoan đào. Khi vua dạo vườn, cành lá của chúng xòe rộng, tạo thành một bóng râm tròn trịa như hai chiếc ô. Vua thích thú với bóng mát, sai lính mắc võng lên hai cây để nghỉ ngơi. Sau khi vua rời đi, cành cây lại trở về trạng thái thẳng đứng. Từ đó, vua mỗi ngày đều ra nằm dưới bóng hai cây xoan đào để thư giãn.

Khi Cám biết chuyện, cô trở về báo cho mẹ. Mẹ Cám chỉ đạo rằng hãy cho chặt hai cây xoan đào làm khung cửi và tìm cách nói dối vua. Khi về cung, vào một ngày bão tố, Cám đã cho thợ chặt hai cây xoan đào để làm khung cửi. Khi vua thấy cây bị chặt, ông hỏi Cám, và Cám trả lời:

- Cây bị đổ do bão, thiếp đã cho chặt để làm khung cửi dệt áo cho bệ hạ.

Khi khung cửi được hoàn thành, Cám ngồi dệt và nghe thấy tiếng khung cửi như đang rủa mình:

Cót ca cót két,

Chị lấy tranh chồng của em,

Chị khoét mắt em ra.

Khi thấy vậy, Cám hoảng sợ liền trở về kể cho mẹ nghe. Mẹ cô chỉ bảo đốt ngay khung cửi và đem tro đi vứt thật xa để không còn lo lắng. Cám làm theo lời mẹ, mang tro ra đổ ở lề đường, cách xa hoàng cung.

Cuối cùng

Từ đống tro bên lề đường, một cây thị cao lớn mọc lên, cành lá sum xuê. Khi mùa quả đến, cây thị chỉ ra được một quả duy nhất, nhưng mùi thơm của nó lan tỏa khắp nơi. Một bà lão bán nước đi qua, ngửi thấy mùi thơm, ngẩng lên nhìn thấy quả thị trên cao, liền thốt lên:

- Thị ơi, hãy rụng vào bị của bà, bà chỉ muốn ngửi chứ không ăn đâu.

Ngay khi bà lão dứt lời, quả thị rụng ngay xuống đúng vào bị của bà. Bà nâng niu quả thị, mang về nhà cất trong buồng, thỉnh thoảng lại vào ngắm nghía và thưởng thức mùi thơm của nó.

Hàng ngày, bà lão thường đi chợ vào lúc vắng. Trong khi bà vắng mặt, từ quả thị, một cô gái nhỏ bé như ngón tay sẽ bước ra và ngay lập tức biến thành Tấm. Tấm nhanh chóng quét dọn nhà cửa, vo gạo nấu cơm, hái rau làm canh cho bà lão. Sau đó, Tấm lại thu mình nhỏ bé như trước và chui vào quả thị. Mỗi lần bà lão trở về, thấy nhà cửa gọn gàng, cơm nước sẵn sàng, bà đều cảm thấy kỳ lạ.

Một hôm, bà lão quyết định giả vờ đi chợ, nhưng nửa đường đã lén trở về và ẩn mình sau bụi cây. Khi Tấm bước ra từ quả thị và bắt đầu công việc như thường lệ, bà lão từ từ tiến lại gần. Khi thấy Tấm xinh đẹp, bà mừng rỡ, vội vàng xô cửa vào ôm chầm lấy Tấm, đồng thời xé nát vỏ quả thị. Kể từ đó, Tấm sống cùng bà lão như hai mẹ con, giúp bà mọi việc từ nấu cơm, làm nước, gói bánh đến têm trầu để bán hàng.

Một ngày nọ, vua ra ngoài đi dạo và thấy một quán nước bên đường rất sạch sẽ, nên đã ghé vào. Bà lão mang trầu nước ra dâng vua. Khi thấy trầu được têm theo hình cánh phượng, vua bất chợt nhớ đến trầu mà vợ mình từng têm. Vua liền hỏi:

- Trầu này do ai têm vậy?

- Trầu này do con gái của tôi têm, bà lão đáp.

- Gọi con gái của bà ra đây cho ta gặp mặt

Bà lão gọi Tấm ra, và ngay khi vua nhìn thấy, ông nhận ra ngay vợ mình ngày xưa, giờ đây còn trẻ đẹp hơn trước. Vua vui mừng khôn xiết, yêu cầu bà lão kể lại toàn bộ câu chuyện và lập tức ra lệnh cho quân hầu rước Tấm về cung.

Khi thấy Tấm trở lại và được vua yêu thương như trước, Cám cảm thấy lo sợ. Một hôm, Cám hỏi chị mình:

- Chị Tấm ơi, sao chị lại đẹp như vậy?

Tấm không trả lời mà chỉ hỏi lại:

- Muốn đẹp không? Nếu muốn, chị sẽ giúp!

Cám đồng ý ngay lập tức. Tấm yêu cầu quân hầu đào một cái hố sâu và chuẩn bị một nồi nước sôi. Tấm bảo Cám xuống hố rồi cho quân hầu đổ nước sôi vào. Cám chết, Tấm ra lệnh cho đem xác Cám làm mắm và gửi cho mụ dì ghẻ, nói đó là quà của con gái mụ gửi biếu. Mẹ Cám tưởng thật và ăn mắm, mỗi bữa đều khen ngon. Một con quạ từ đâu bay đến đậu trên mái nhà và cất tiếng kêu rằng:

- Ngon lành quá! Mẹ ăn thịt con, còn xin thêm miếng nào không?

Mẹ Cám tức giận, mắng chửi om sòm rồi cầm gậy đuổi quạ đi. Nhưng khi mắm sắp hết, bà nhìn vào chĩnh thì thấy đầu lâu của con, và ngã ra chết.

Để bảo vệ tinh thần nhân đạo, một số nhà xuất bản thường chỉnh sửa hoặc bỏ qua các chi tiết cuối của câu chuyện. Chẳng hạn, chi tiết Tấm giết Cám và cho mẹ ghẻ ăn thịt con mình đã bị lược bỏ. Một số bản khác kể rằng Tấm đã tha tội cho hai mẹ con Cám, nhưng trời không tha cho họ, nên thiên lôi đã đánh chết họ. Trong lần chỉnh sửa năm 2011, Nhà xuất bản Giáo dục cũng đã bỏ qua chi tiết Tấm dùng nước sôi giết Cám trong SGK Ngữ Văn 10.

Các phiên bản cổ xưa hơn

Cô Tấm Làng Mai

Quê hương của hai chị em Tấm và Cám trong câu chuyện cổ tích là làng Mai. Ngày nay, có nhiều bài hát và thơ ca ca ngợi những cô gái hiền lành, đảm đang với hình ảnh 'Cô Tấm Làng Mai'. Làng Mai thuộc xã Thanh Mai, huyện Thanh Oai, Hà Nội hiện nay.

Làng Mai vẫn lưu truyền một phiên bản khác của câu chuyện Tấm Cám như sau: có một lần, Hoàng tử nhà Đinh về Hội làng Mai và tình cờ nhặt được một chiếc hài gấm rất đẹp. Hoàng tử đã tìm ra cô gái đánh rơi chiếc hài, cho là duyên trời định nên đã cưới làm Hoàng tử phi. Đó chính là cô Tấm Làng Mai. Trong Hội làng Mai hiện nay, khi các bà trong làng dâng rượu và hương lên Đinh Tiên Hoàng, họ đều đội khăn xếp vàng, mặc áo lụa vàng và đi hài gấm, nhằm tái hiện hình ảnh của cô Tấm xưa.

Phiên bản thần tích Ỷ Lan phu nhân

Tại vùng Bắc Ninh, câu chuyện Tấm Cám được truyền miệng dưới hình thức lịch sử Thái phi Ỷ Lan. Cuốn Lý triều đệ tam hoàng hậu sự tích kể về bà Ỷ Lan và liên kết với nhân vật Cám (trong phiên bản này, Tấm được gọi là Cám và Cám là Tấm). Trong câu chuyện này, Ỷ Lan thái phi được xem như là Cám và nhiều chi tiết của truyện dân gian đã bị lược bỏ.

Tại làng Thổ Lỗi (hay Siêu Loại) thuộc huyện Gia Lâm, có ông Lê Công Thiết và vợ là Vũ Thị Tinh, chuyên trồng dâu nuôi tằm. Một đêm, bà vợ nằm mơ thấy mình nuốt mặt trăng, sau đó sinh ra một cô gái tên là Cám (hoặc Khiết Nương). Sau khi bà qua đời, ông Thiết cưới vợ kế là Chu Thị, sinh ra một cô gái khác tên là Tấm. Câu chuyện tiếp tục với các tình tiết như bắt cá, nuôi bống và nhặt xương bống chôn dưới chân giường, giống như trong truyện cổ tích đã kể. Tuy nhiên, ở đây, Bụt là một nhà sư tên Đại Liên, sống ở chùa Linh-nhân. Điều khác biệt nữa là xương bống được chôn một trăm ngày mới đào lên được một đôi hài quý, nhưng khi Cám phơi hài, một con quạ thần đã lấy một chiếc và bay đến kinh đô, thả xuống sân điện. Vua Lý Thánh Tông, khi chưa có con, coi đó là điềm lành và cho thông báo cho tất cả phụ nữ để thử hài.

Truyện từ đây phát triển theo hướng khác hoàn toàn so với bản cổ tích. Vua đi cầu tự ở chùa, và mỗi khi xa giá đến đâu, người dân đều đổ xô đến xem. Trong khi đó, Cám vẫn chăm chỉ hái dâu. Một ông hàng dầu thấy một đám mây lơ lửng trên đầu Cám, bèn báo cho quan quân. Vua cho gọi Cám đến và hỏi lý do không đi xem vua. Cám đáp rằng dì ép phải hái dâu. Vua cho ướm chân vào đôi hài, thấy vừa vặn, bèn quyết định lấy Cám làm vợ, gọi là Ỷ Lan.

Ỷ Lan làm vợ vua lâu mà chưa có con. Đại Liên gặp Nguyễn Bông (người vua sai đến chùa) và hỏi: 'Bạn có muốn làm hoàng tử không?'. Bông đáp: 'Có'. Đại Liên bảo Bông lén vào buồng tắm của hoàng hậu khi Ỷ Lan đang tắm. Kế hoạch bị lộ, Bông bị xử án chém. Tối hôm đó, vua mơ thấy một tiên ông đưa cho một đứa con trai. Thực sự, Ỷ Lan mang thai và sinh ra một hoàng tử. Nhưng hoàng hậu họ Dương bắt cóc hoàng tử, nói dối là con của mình và thay vào đó là một con mèo, nói là con của Ỷ Lan. Khi lớn lên, hoàng tử phát hiện mẹ ruột của mình và đã tiêu diệt hoàng hậu họ Dương cùng bảy mươi mốt cung nữ.

Tại Bắc Ninh, câu chuyện Tấm Cám còn có thêm các chi tiết khác. Ví dụ: 'một trong bốn cái lọ tìm được có chứa nước thần. Nhờ nước này, Cám tắm vào, da dẻ trở nên trắng trẻo, và người đẹp tuyệt trần'. Hoặc: 'theo kế của Đại Liên, Bông lén vào trước buồng tắm của Ỷ Lan, chui vào cát để giấu mình, khi Ỷ Lan dội nước, cát trôi đi và Bông lộ diện'.

Phiên bản của G. Jeanneau

Dưới đây là phiên bản truyện cổ tích miền Nam được G. Jeanneau, người thu thập truyện cổ Việt Nam từ những năm đầu, ghi lại tại Mỹ Tho vào năm 1886.

Có một cặp vợ chồng sinh đôi hai cô gái là Tấm và Cám. Trong khi Cám được cha mẹ hết mực chiều chuộng, thì Tấm phải chịu sự đối xử tồi tệ. Một ngày, người cha yêu cầu cả hai đi bắt cá và ai bắt được nhiều hơn sẽ được gọi là chị. Tấm bắt được nhiều cá hơn nhưng Cám đã lừa lấy giỏ cá của Tấm để đi hái rau thơm, làm cho Tấm chỉ còn lại một con bống mú. Kết quả là Cám được gọi là chị. Tương tự như trong các phiên bản khác, Tấm được thần giúp đỡ để nuôi cá bống mú và nhận được nhiều vật quý giá từ việc chôn xương cá. Một ngày, khi Tấm đem giày đi phơi, một con quạ đã lấy một chiếc giày và mang đến cung vua. Vua ra lệnh cho thử giày và tìm vợ. Trong khi Cám được cha mẹ chuẩn bị cho đi dự hội, Tấm lại phải ngồi nhặt đậu và vừng, nhưng với sự giúp đỡ của bồ câu (hoặc theo một số kể là quạ), Tấm đã thử giày và trở thành vợ của Hoàng tử.

Một ngày, Tấm nghe tin cha ốm nặng nên về thăm. Thực chất, đây là một âm mưu, dưới giường có nhiều bánh đa nướng để khi di chuyển phát ra tiếng. Tấm tưởng cha mình bị gãy xương và khóc lóc. Sau đó, Tấm theo lời cha trèo lên cây cau, nhưng cây cau bị Cám chặt đổ và Tấm rơi vào hố nước sôi chết. Cám, với dáng vẻ giống Tấm, mặc đồ của Tấm và vào cung mà không ai nhận ra, kể cả Hoàng tử. Tuy nhiên, Hoàng tử ngày càng lạnh nhạt với Cám. Tấm biến thành một con chim quành quạch, và như trong các phiên bản khác, chim bay vào cung và gặp Cám khi đang giặt áo. Chim nói câu: 'Phơi áo chồng tao...' và sau đó được Hoàng tử nuôi trong lồng. Cám sau đó giết chim và nói rằng mình thèm thịt chim. Từ nơi vứt lông chim mọc lên một măng tre, nhưng khi bị chặt, vỏ măng hóa thành cây thị chỉ có một quả. Cám không thể hái được vì cây luôn vươn cao khi vua vắng mặt. Cuối cùng, quả thị rơi vào tay một bà lão ăn mày. Tiên nữ trong quả thị nhiều lần hiện ra giúp bà lão, và cuối cùng bà lão bắt được, xé nát vỏ thị.

Một lần, Tấm dùng phép thuật để chuẩn bị một bữa tiệc linh đình mời Hoàng tử và bà lão, đồng thời nhờ bà lão mời Hoàng tử. Hoàng tử yêu cầu phải có thảm trải từ cung đến nhà bà lão. Thảm đã được trải, và có cả miếng trầu têm rất đẹp khiến Hoàng tử chú ý. Khi Hoàng tử yêu cầu bà lão chứng minh việc têm trầu, Tấm đã hóa thành con ruồi và chỉ cho bà cách làm, nhưng khi ruồi bị đuổi, bà lão không thể làm trầu và phải thú thật rằng là do con gái mình làm. Nhờ đó, Hoàng tử nhận ra vợ cũ của mình.

Kết thúc câu chuyện, Cám hỏi Tấm làm thế nào để đẹp như vậy. Tấm chân thành đáp rằng nhờ ngã vào hố nước sôi. Cám liền làm theo và chết. Tấm làm mắm gửi cho dì ghẻ, và dì ghẻ khen mắm ngon. Một con quạ sau đó đến mách và bị đuổi. Khi mắm gần hết, dì ghẻ thấy đầu lâu của Cám và lăn ra chết.

Phiên bản của Dumoutier

Học giả Dumoutier đã ghi nhận một phiên bản khác của câu chuyện, được lưu truyền ở Bắc Ninh, có thể bắt nguồn từ truyền thuyết về Ỷ Lan.

Vào thời kỳ cuối Hùng Vương, ở làng Lãm-sơn, huyện Quế Dương (Bắc Ninh), có người tên Đào Chí Phẩm sống cùng vợ là Thị Cao. Sau khi vợ mất, Đào Chí Phẩm lấy Thị Cao làm vợ kế và sinh ra Cám. Thị Cao đối xử tồi tệ với Tấm, con gái đầu lòng của Đào Chí Phẩm. Các tình tiết như bắt cá, nuôi bống, ăn thịt bống, chôn xương bống dưới giường, và việc trộn lẫn các loại hạt giống (ở đây là đỗ) đều tương tự như các phiên bản khác của truyện Tấm Cám. Khi Bụt mách Tấm đào các lọ dưới gầm giường, Tấm tìm thấy trong một lọ một cô gái hầu, còn các lọ khác chứa áo, giày và ngựa (nhưng cô gái hầu không xuất hiện trong các tình tiết sau). Khi Tấm đánh rơi giày tại hội, hoàng tử tìm thấy và muốn cưới nàng. Tấm yêu cầu hoàng tử hỏi mẹ ghẻ. Hoàng tử gửi quan đến hỏi, Thị Cao đồng ý nhưng đến ngày cưới, lại bảo Tấm đi xa, rồi mặc đồ của Tấm cho Cám và đưa Cám vào cung. Tấm thất vọng và nhảy xuống giếng chết. Hồn Tấm biến thành chim vàng anh bay vào cung. Khi thấy Cám giặt áo cho hoàng tử, chim dặn không được phơi ra ngoài vì sẽ làm rách áo của hoàng tử. Hoàng tử nhận ra sự lừa dối của Thị Cao và Cám, hỏi chim có phải vợ mình đang ở trong tay áo. Chim bay vào tay áo để chứng minh.

Truyện không đề cập đến những hành động tàn ác của Cám và nhiều lần tái sinh của Tấm, mà chỉ cho rằng Cám thấy chim và nhận ra đó là chị mình, rồi hối hận và nhảy xuống giếng chết. Dumoutier cũng cho biết, người dân ở Lãm Sơn thờ cả hai cô tại một đền và thường đến cầu nguyện trong những thời kỳ hạn hán.

Nhận định về Tấm Cám

Tấm Cám là một trong những mô-típ truyện cổ tích phổ biến nhất toàn cầu. Theo học giả Yeleazar Meletinsky trong cuốn 'Nhân vật trong truyện cổ tích thần kỳ' xuất bản ở Mat-xcơ-va năm 1958, số lượng các phiên bản của câu chuyện Tro bếp (tên gọi của câu chuyện Tấm Cám ở châu Âu, hay Cinderella) đã lên đến con số năm trăm và còn có thể nhiều hơn nữa. Tuy nhiên, theo các giáo sư soạn Kho tàng Cổ tích Việt Nam, câu chuyện của chúng ta, cùng như truyện của Champa, là một dạng dị bản đặc biệt. Nếu có thể phân đoạn một câu chuyện cổ tích, thì câu chuyện Tấm Cám của chúng ta có thể chia thành ba đoạn chính, mỗi đoạn mang một chủ đề riêng với những hình tượng đặc trưng như sau:

1. Mâu thuẫn giữa dì ghẻ và con chồng xoay quanh hình tượng chính là con cá bống và đôi giày.
2. Những lần tái sinh của Tấm xoay quanh hình tượng chủ yếu là con chim vàng anh và quả thị.
3. Cuộc báo thù của Tấm với hình tượng là lọ mắm làm từ thịt của Cám, bao gồm cả cái đầu lâu của Cám.

Các truyện của các dân tộc thường chỉ có một hoặc hai đoạn có thể kết hợp hoặc không với một số hình tượng khác. Đặc biệt, có những dị bản trong đó, đoạn đầu có thêm nhân vật bà mẹ của cô Tấm. Bà mẹ này cũng bị giết và hóa thành bà tiên hoặc một con vật nào đó, thường xuyên xuất hiện để giúp Tấm vượt qua những khó khăn mà mụ dì ghẻ gây ra:

• Truyện của người Tày mang tên Tua Gia Tua Nhi, cũng chia thành ba đoạn như câu chuyện của chúng ta. Ở đây, bà mẹ là một nàng tiên.
• Truyện Con rùa của Myanmar có bà mẹ là một con rùa.
• Truyện Thái Lan có tên Con cá vàng cũng gần giống với truyện của Myanmar, với mẹ là con cá vàng.
• Trong một số truyện của người Thái, Tày, Nùng, mẹ của cô gái bị dì ghẻ hành hạ, thay vì là rùa hay cá, lại là hổ, như trong truyện Ò Pẻn Ò Kín của người Nùng.

Hình tượng tái sinh nhiều lần của Tấm là một mô-típ quen thuộc trong nhiều câu chuyện cổ tích của các dân tộc. Mô-típ dì ghẻ thay thế con mình cho con chồng để trở thành vợ vua (hoặc hoàng tử) cũng xuất hiện phổ biến trong nhiều câu chuyện cổ tích khác tương tự như Tấm Cám.

Nhận xét về đoạn kết và những tranh luận liên quan

Từ lâu, kết thúc câu chuyện Tấm trả thù hai mẹ con đã gây ra nhiều tranh cãi. Một số ý kiến cho rằng hành động của Tấm là 'quá tàn nhẫn' so với hình ảnh hiền lành của cô được miêu tả ngay từ đầu câu chuyện.

Nhiều ấn bản như 'Truyện cổ tích Việt Nam chọn lọc' của Nhà xuất bản Văn hóa - Văn nghệ, cuốn 'Truyện cổ tích Việt Nam' của Nhà xuất bản Văn học, hay cuốn 'Truyện Cổ tích Việt Nam đặc sắc' của Nhà xuất bản Văn học do Phúc Hải biên soạn, đều thể hiện một cái kết kịch tính. Cô Tấm hiền lành, khi trở lại cung, đã trả thù mẹ con Cám bằng cách dội nước sôi cho Cám chết, rồi chế biến Cám thành mắm gửi cho mẹ ghẻ. Bà mẹ ghẻ, khi ăn hết hũ mắm và thấy đầu lâu của con gái, đã lăn ra chết vì quá uất ức. Một số người cho rằng đây là sự trỗi dậy của Tấm, thể hiện sự căm thù của dân gian đối với cái ác và khẳng định rằng cái ác sẽ bị trừng trị. Tuy nhiên, nhiều người không đồng tình với kết thúc này vì nó làm mất đi hình ảnh hiền lành của Tấm trong văn học dân gian.

Các ấn bản khác như cuốn 'Truyện cổ tích Việt Nam - Mẹ kể con nghe' của Nhà xuất bản Mỹ thuật, bộ 'Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam' cũng của Nhà xuất bản Mỹ thuật, và bộ Truyện cổ tích Việt Nam dành cho thiếu nhi của Nhà xuất bản Văn học… đều chọn kết thúc khi mẹ con Cám xấu hổ bỏ đi và bị sét đánh chết, như một hình thức trừng phạt của tự nhiên. Hoặc đơn giản hơn, câu chuyện kết thúc với hình ảnh Tấm sống hạnh phúc bên vua, trong khi mẹ con Cám bị trừng trị thích đáng. Cái kết này bảo tồn hình ảnh Tấm tốt bụng, đồng thời vẫn phản ánh quan niệm dân gian 'ác giả ác báo', 'lưới trời lồng lộng' - những việc ác cuối cùng sẽ bị trừng phạt theo quy luật tự nhiên.

Văn hóa

• Vở chèo Tấm Cám
• Kịch dành cho thiếu nhi Tấm Cám của NSƯT Thành Lộc
• Phim điện ảnh Tấm Cám: Chuyện chưa kể
• Quảng cáo Yahoo năm 2008
• Video âm nhạc Anh ơi ở lại của Chi Pu
• Chương trình truyền hình Thế giới cổ tích (tập Tấm Cám)
• Bài hát Bống bống bang bang trong phim Tấm Cám: Chuyện chưa kể do nhóm 365 thể hiện
• Phim điện ảnh Cám

• Cô bé Lọ Lem
• Tấm Cám: Chuyện chưa kể

Chú thích

• Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam - Nguyễn Đổng Chi