Câu chuyện thần thoại Hy Lạp dạy chúng ta điều gì về nguy cơ của Trí Tuệ Nhân Tạo

Bạn có tin rằng văn học cổ điển có thể mang lại cho chúng ta những hiểu biết quý báu về Trí Tuệ Nhân Tạo trong thời đại hiện đại không?

Đa số mọi người thường nghĩ rằng quan niệm về robot, trí tuệ nhân tạo và máy móc tự động là một hiện tượng hiện đại. Nhưng thực tế, ý tưởng này đã tồn tại trong văn học phương Tây gần 3.000 năm trước. Trước khi nhà văn Isaac Asimov nghĩ ra Định luật Robot (1942) và nhà khoa học máy tính John McCarthy đặt ra thuật ngữ “Trí Tuệ Nhân Tạo” (1955), thần thoại Hy Lạp cổ đã chứa đầy những câu chuyện về những sinh vật hình người thông minh.

Và điều đáng chú ý hơn là những nhân vật thần thoại này đáp ứng tất cả các tiêu chí của các định nghĩa hiện đại về robot và Trí Tuệ Nhân Tạo. Những câu chuyện cổ tích này vẫn chứa đựng những bài học và hiểu biết quý báu về trí tuệ nhân tạo ngày nay.

Theo các nhà nghiên cứu, mong muốn vượt lên trên con người và tạo ra sự sống không sinh học bằng cách trang bị trí thông minh cho máy móc có vẻ như là một phần bẩm sinh trong bản tính của con người, từ thời xa xưa đến hiện đại. Đó chính là lý do tại sao chúng ta cần tìm hiểu thêm về Trí Tuệ Nhân Tạo đương đại qua những câu chuyện thần thoại cổ xưa.

Qua những tình huống khó khăn và đôi khi đáng sợ, cũng như thông qua sự gửi gắm hy vọng và bài học đạo đức mà chúng thể hiện, những câu chuyện này có thể cung cấp một cách tiếp cận mới để giải quyết những vấn đề quan trọng nhất liên quan đến trí tuệ nhân tạo: Chúng ta nên phát triển Trí Tuệ Nhân Tạo tới đâu? Và ý nghĩa đạo đức thực sự của các công nghệ này là gì?

Bây giờ, chúng ta sẽ khám phá ba nhân vật Trí Tuệ Nhân Tạo đáng chú ý trong thần thoại Hy Lạp: Các Nữ Thần Vàng, Talos và Pandora.

Golden Maidens được tạo ra bởi Hephaestus, vị thần của các kỹ nghệ bao gồm nghề rèn, thủ công, điêu khắc, kim loại, luyện kim, và lửa. Chúng được mô tả là những nữ trợ lý làm bằng vàng, trông giống như các cô gái trẻ còn sống. Điều thú vị nhất là chúng có khả năng dự đoán và thích ứng với nhu cầu của người tạo ra.

Theo như nhà sử học Adrienne Mayor viết trong cuốn sách Gods and Robots: Myths, Machines, and Ancient Dreams of Technology (tạm dịch Thần và Người máy: Thần thoại, Máy móc và Giấc mơ Công nghệ Cổ xưa) thì điều quan trọng nhất của các Golden Maidens là “họ được ban cho những đặc điểm nổi bật của con người: ý thức, trí thông minh, khả năng học hỏi, lý trí và lời nói”.

Ở đây, ta có thể dễ dàng nhận thấy điểm tương đồng giữa thần thoại cổ đại và xã hội hiện đại. Đó là việc một trong những lý do chính để tạo ra các máy móc thông minh, tự động là vấn đề kinh tế, hay chính xác hơn là khả năng tiết kiệm lao động.

Ý tưởng về việc robot hoặc thiết bị có khả năng tự hoạt động như người hầu (hoặc nô lệ) cũng là một điểm mà triết gia nổi tiếng của Hy Lạp, Aristotle, đã nhấn mạnh. Trong cuốn sách đầu tiên mang tên Politics (Chính trị) của mình, ông đã suy ngẫm: “Nếu mọi công cụ có thể tự thực hiện công việc của mình, tuân theo hoặc đoán trước nhu cầu của người khác,...”

Mặc dù ý tưởng này đã tiên phong, nhưng thực tế thì rất đơn giản. Đó là một xã hội mà con người không phải làm những công việc nặng nhọc mà thay vào đó, họ giao phó nhiệm vụ cho máy móc. Và giống như xã hội Hy Lạp cổ đại, chúng ta ngày nay cũng đang tạo ra một lớp “tớ tự” mới bằng máy móc.

Hãy nghĩ về những con robot hút bụi đang chăm chỉ lau dọn căn nhà cho bạn, hoặc những robot thực hiện các ca phẫu thuật phức tạp, hoặc robot quân sự được thiết kế để tiêu diệt bom.

Điều này dẫn đến một câu hỏi thú vị: Dù những người máy có thể giúp chúng ta thực hiện những công việc nhỏ, nhưng khi quá trình tự động hóa trở nên phổ biến, các ngành công nghiệp có thể đối mặt với nguy cơ mất việc làm và lực lượng lao động sẽ bị ảnh hưởng. Ví dụ, hãy nghĩ về việc những chiếc xe tự lái sẽ khiến những tài xế bị thất nghiệp. Tuy nhiên, những lo ngại đó có thể được hòa giải khi lợi ích từ những hành động như vậy được chuyển cho tay người giàu có, vì đó là lúc những người ưu tú nhất sẽ hưởng lợi nhiều nhất.

Và để hiểu sâu hơn về ý tưởng này, hãy tìm hiểu câu chuyện thần thoại tiếp theo.

Khác với Golden Maiden, Talos được tạo ra để mang lại sự hại hại.

Đó là một con người máy khổng lồ được làm bằng đồng, một lần nữa do Hephaestus tạo ra. Talos được thần Zeus biến thành để tặng cho con trai của mình, Minos, vị vua thần thoại của đảo Crete, với nhiệm vụ giữ và bảo vệ hòn đảo.

Con robot bảo vệ này sẽ ném những tảng đá khổng lồ vào những con tàu tiến gần đến hòn đảo, và nếu kẻ thù đặt chân lên bờ, nó sẽ lao vào ôm chúng và đốt cháy tất cả nhờ khả năng làm nóng cơ thể bằng đồng của mình.

Talos có vẻ không có trí thông minh như con người, nhưng nó có thể tương tác với môi trường và thực hiện nhiều nhiệm vụ khác nhau.

Trên thực tế, một số phiên bản thần thoại về cái chết của Talos đã gợi lên ý tưởng rằng nó có thể nhận thức được sự tồn tại của mình và có quyền tự quyết.

Trong những phiên bản thần thoại như vậy, Talos được mô tả như một con người máy dễ bị ảnh hưởng bởi nỗi sợ hãi và hy vọng của con người, với một loại ý chí và trí thông minh.

Bây giờ, nếu ta xem xét kỹ hơn về các tập dữ liệu thần thoại liên quan, ta có thể nhận ra rằng tất cả những cỗ máy được sử dụng theo cách như vậy đều thuộc về những kẻ thống trị. Trong trường hợp của Talos là vua Minos.

Và trong những câu chuyện này, có một bài học đáng chú ý. Đó là công nghệ vượt trội có thể giúp một ai đó thực hiện quyền kiểm soát tuyệt đối.

Ví dụ, hãy nghĩ về các máy móc quân sự đã được sử dụng từ Thế chiến thứ hai. Hoặc trong một số xung đột gần đây, chiến trường gần như trở thành một bài thử nghiệm cho các phương tiện chiến đấu tự động và thiết bị không người lái được hỗ trợ bởi Trí tuệ nhân tạo. Chúng một phần thể hiện sự hứng thú của các nhà lãnh đạo quân sự về tiềm năng hữu ích của công nghệ trí tuệ nhân tạo. Và AI không chỉ phục vụ cho những người nắm quyền trong chiến tranh mà còn trong cuộc sống hàng ngày.

Đồng thời, phạm vi ứng dụng của AI trong các lĩnh vực như chăm sóc sức khỏe, tài chính, thương mại điện tử... cũng đang tạo ra một cuộc đua quyền lực địa chính trị mới.

Theo các nhà phân tích, sự thống trị của AI bởi các quốc gia mạnh có thể sẽ tạo ra sự bất bình đẳng cấu trúc sâu sắc hơn và góp phần tạo ra các dạng bất cân bằng kinh tế và xã hội mới. Tương tự, vì AI thường tập trung (nghĩa là nó thuộc sở hữu của một thực thể duy nhất), nó sẽ tiếp tục trao quyền cho các tập đoàn công nghệ lớn hàng đầu tạo ra nó, cho phép họ thúc đẩy các chương trình nghị sự riêng của họ.

Nhưng liệu các hậu quả này đã được các cơ quan quản lý quốc gia hoặc các công ty phát triển AI đang tranh luận đủ chưa?

“Tôi nghĩ Thung lũng Silicon và các tập đoàn công nghệ lớn cũng như các tỷ phú đã kiểm soát các câu chuyện về AI đến mức chúng ta có rất ít không gian cho các tranh luận cần thiết về một công nghệ đang phát triển ồ ạt đến như vậy”, George Zarkadakis, một kỹ sư AI kiêm nhà tương lai học và nhà văn, chia sẻ.

Trừ khi được kiểm soát, quản lý hợp pháp và loại bỏ khỏi tay các cá nhân, thì các công cụ Trí tuệ Nhân tạo sẽ không mang lại lợi ích cho xã hội theo cách mà chúng ta mong đợi. Và nguy cơ chúng rơi vào tay những kẻ bất chính, những kẻ có thể sử dụng chúng để củng cố sự thống trị được nhấn mạnh trong câu chuyện thần thoại tiếp theo.

Trong câu chuyện này, nỗi sợ hãi mất quyền lực của thần Zeus đã dẫn đến việc tạo ra một vũ khí vô cùng nguy hiểm: Chiếc hộp Pandora.

Pandora được tạo ra như một công cụ trừng phạt. Sau khi Prometheus, một trong những Titan từ thần thoại Hy Lạp với cái tên có nghĩa là 'người biết trước tương lai', đánh cắp lửa từ các vị thần và trao nó cho loài người để giúp con người tạo ra công nghệ, thần Zeus đã ra lệnh cho Hephaestus tạo ra Pandora.

Pandora được thiết kế để trở thành một ác quỷ và được ngụy trang thành một món quà. Đó là thứ sẽ khiến loài người phải trả giá vì đã chạm tay vào lửa và công nghệ, thứ khi đó được cho là những đặc quyền riêng của các vị thần.

Hephaestus đã tạo ra Pandora bằng cách nặn đất và nước thành hình một người phụ nữ xinh đẹp. Cô ta cũng được trời phú cho sự phản bội, lừa dối và quyến rũ. Cuối cùng, Zeus đưa cho cô một chiếc hộp bí ẩn.

Sau đó Pandora được gửi đến cho anh trai của Prometheus, Epimetheus (cái tên có nghĩa là 'hối tiếc về những gì đã xảy ra'), người đã quên đi lời cảnh báo rằng không bao giờ được nhận quà từ Zeus. Khi đến Trái đất, Pandora đã mở chiếc hộp (một số phiên bản nói rằng nó là một chiếc lọ) và giải phóng tất cả các loại ác quỷ sẽ gây tai họa cho loài người mãi mãi. Theo chỉ dẫn của Zeus, cô đã niêm phong chiếc hộp ngay trước khi Hy vọng có thể thoát ra ngoài, nhốt chặt nó ở bên trong.

“Không rõ liệu Pandora có khả năng học hỏi, lựa chọn hay hành động tự chủ hay không”, nhà sử học Mayor lưu ý. “Nhiệm vụ duy nhất của cô ấy là mở chiếc hộp chứa đựng mọi bất hạnh của con người”.

Và theo các thuật ngữ hiện đại, cô ấy đã thực hiện đúng những gì mà cô được “lập trình” để làm.

Một yếu tố không thể thiếu của thần thoại Hy Lạp, được thể hiện đầy đủ trong thần thoại về Pandora, đó là khái niệm về sự kiêu ngạo. Điều này ám chỉ đến việc vi phạm trật tự tự nhiên bằng cách xem thường các giới hạn thiêng liêng đã được định sẵn. Trong trường hợp này là sự kiêu ngạo của con người và hậu quả là sự trừng phạt của Zeus để khôi phục lại sự cân bằng, thông qua chiếc lọ của Pandora.

Theo chuyên gia công nghệ Zarkadakis, cũng đang có rất nhiều sự kiêu ngạo trong lĩnh vực Trí tuệ Nhân tạo. Khi các máy gần như không thể phân biệt được với con người và có thể thông minh hơn con người, thì “chúng sẽ trở thành như một vị thần”, ông nói thêm.

Zarkadakis tin rằng những câu chuyện thần thoại cổ xưa đang cố gắng ngăn chúng ta đi vào con đường nguy hiểm đó, khi cố gắng theo đuổi Trí tuệ Nhân tạo tới cùng. Tuy nhiên, bất chấp các cảnh báo, cả thế giới đều đang đua nhau theo hướng đó. Và Trí tuệ Nhân tạo như một chiếc lọ Pandora đang chờ đợi để mở ra, hoặc thậm chí đã dần được mở ra ngay lúc này.

“Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo hoàn chỉnh có thể kết thúc sự tồn tại của loài người”, Steven Hawking đã cảnh báo như vậy trong một cuộc phỏng vấn khi còn sống. “Nó sẽ tự phát triển và tự thiết kế lại với tốc độ ngày càng tăng. Con người, những người bị giới hạn bởi quá trình tiến hóa sinh học chậm chạp, không thể cạnh tranh và sẽ bị thay thế.”

Vậy có nên mở chiếc lọ Pandora không?

Lựa chọn của chúng ta không khác biệt nhiều so với lựa chọn của Epimetheus. Trí tuệ Nhân tạo đi kèm với một “hộp đen”, đó chính là quy trình máy học của hệ thống Deep Neural Networks. Điều này có nghĩa là trong khi các nhà khoa học có thể truy cập vào dữ liệu đầu vào và đầu ra mà Trí tuệ Nhân tạo sử dụng, họ không biết cách quyết định của nó hoạt động như thế nào.

Chúng ta không biết bên trong cái “hộp đen” có gì, giống như Epimetheus không biết bên trong cái lọ của Pandora có gì. Bài học đạo đức ở đây rất rõ ràng: Hãy suy nghĩ trước khi hành động, hoặc hành động mà không suy nghĩ và chịu hậu quả.

Để áp dụng điều này vào các cuộc tranh luận hiện đại, trừ khi chúng ta thận trọng xem xét các hậu quả tiêu cực có thể xảy ra, việc mê mải tạo ra những thứ mà chúng ta không hoàn toàn hiểu chỉ vì chúng ta có khả năng tạo ra chúng là rất nguy hiểm.

“Một cỗ máy hoàn toàn tự chủ và có ý thức nghĩa là nó hoàn toàn tự do, nó có thể suy nghĩ theo bất kỳ cách nào và do đó, nó có thể tiềm ẩn nguy hiểm”, Zarkadakis nói. “Rủi ro hàng đầu là sự tuyệt chủng, và về mặt lý thuyết, việc cố gắng xây dựng một Trí tuệ Nhân tạo như vậy và xem điều gì sẽ xảy ra là rất tồi tệ.”

Zarkadakis cũng cho rằng lý do mà con người hoàn toàn tự chủ là vì chúng ta, như những sinh vật xã hội, được trang bị đạo đức và luân lý.

Tuy nhiên, việc dạy đạo đức và luân lý cho các hệ thống Trí tuệ Nhân tạo cho đến nay vẫn chưa thành công. Ví dụ như vụ bê bối phân biệt chủng tộc của chatbot Tay từ Microsoft năm 2016, hoặc sự thù hận ẩn trong chatbot Lee Luda của nhà phát triển Scatter Lab ở Hàn Quốc. Hoặc gần đây nhất là scandal từ hệ thống Galactica của Meta.

Zarkadakis cho rằng chúng ta không cần thiết phải có Trí tuệ Nhân tạo có ý thức. Ông nhấn mạnh: “Trí tuệ nhân tạo có nhiều lợi ích để giúp chúng ta đạt được mục tiêu. Điều chúng ta cần làm là hòa nhập xã hội Trí tuệ Nhân tạo và suy nghĩ lại về quyền tự chủ của máy móc và sửa đổi các tuyên bố của chúng.”

Với cách tiếp cận này, thực tế, Trí tuệ Nhân tạo có thể trở thành một người bạn của Pandora. Tức là biến nó thành một công cụ để giúp con người và thế giới trở nên tốt đẹp hơn.

Hàng ngàn năm trước, ba câu chuyện thần thoại đã khám phá tiềm năng của những cỗ máy thông minh để phục vụ mục đích tốt đẹp (như trường hợp của Golden Maiden) hoặc gây hại (như trường hợp của Talos và Pandora). Và đó là những tiềm năng mà chúng ta đã thấy chúng được hiện thực hóa ngày nay.

Tuy nhiên, đáng chú ý hơn cả là chúng cũng đưa ra một loạt câu hỏi quan trọng đối với việc theo đuổi AI của chúng ta: AI sẽ phục vụ nguyện vọng của ai, AI sẽ học hỏi từ ai, chúng ta muốn AI là gì và chúng ta nên đi bao xa với AI trước khi vượt qua các giới hạn?

Cuối cùng, AI giống như chiếc lọ bí ẩn của Pandora. Chúng ta không biết những gì bên trong và chúng ta có thể cho rằng nó chứa cả điều thiện và điều ác. Và sau hết, chúng ta muốn đóng vai trò gì trong câu chuyện này: Chúng ta sẽ giống như Prometheus và thể hiện tầm nhìn thấu tương lai, hay sẽ giống như Epimetheus và luôn hành động trước khi xem xét mọi hậu quả?

Thần thoại Hy Lạp cổ đại đã cảnh báo chúng ta về sự nguy hiểm của AI, bây giờ, nhiệm vụ của chúng ta là hãy lắng nghe một cách cẩn thận.

Tham khảo TheNextWeb