Buzz
Bonsai (tiếng Nhật: 盆栽; Hán-Việt: bồn tài, có nghĩa là 'cây con trồng trong chậu') hay còn được gọi là Chậu kiểng hoặc chậu cây kiểng là loại cây cảnh nhỏ có hình dáng giống như cây cổ thụ, trồng trong chậu.
Quá trình phát triển
Nghệ thuật bonsai bắt nguồn từ Trung Quốc và được lan rộng sang Nhật Bản và Hàn Quốc. Khi phát hiện những cây nhỏ mọc hoang dã trên núi với dáng vẻ như cây cổ thụ, người ta đã mang chúng về trồng trong chậu nhỏ, chăm sóc và uốn nắn để tạo hình. Nghệ thuật này được gọi là Penjing (盆景, Bồn cảnh hay còn gọi là Hòn non bộ).
Bonsai giữ một vị trí đặc biệt trong cộng đồng người Trung Hoa cũng như trong cộng đồng người Hoa ở Đài Loan, Thái Lan và Singapore. Các nghệ nhân bonsai bậc thầy của Trung Quốc hiện nay vẫn phân biệt rõ giữa nghệ thuật bonsai và bồn cảnh.
Nghệ thuật bồn cảnh có từ thời nhà Hán (khoảng năm 206 TCN đến năm 220). Theo truyền thuyết Trung Quốc, một hoàng đế đã tạo ra một phong cảnh thu nhỏ trong sân vườn của ông với núi non, thung lũng, sông hồ và cây cối, để ngắm nhìn 'vương quốc' của mình qua cửa sổ. Đây là một ví dụ sớm về việc tạo hình cây cối và cảnh vật ở Trung Quốc.
Về bonsai, truyền thuyết kể rằng vào triều đại nhà Tần (năm 221 TCN đến năm 226 TCN), Đào Uyên Minh (hay Đào Tiềm), một nhà thơ và quan chức nổi tiếng, đã rời bỏ công việc triều chính để về sống ẩn dật. Tại đây, ông bắt đầu trồng hoa cúc trong chậu, đánh dấu sự khởi đầu của việc trồng cây trong chậu.
Vào năm 1972, một cây bonsai đã được tìm thấy trong hầm mộ của hoàng tử Zhang - huai từ thời nhà Đường (618-907).
Vào năm 1000, trong thời kỳ nhà Tống, có nhiều bài thơ và tài liệu mô tả về bồn cảnh cùng các phương pháp tạo ra bonsai.
Trong thời kỳ nhà Nguyên (1280-1368), các bộ trưởng và thương gia Nhật Bản đã mang bonsai từ Trung Quốc về Nhật Bản như những món quà quý.
Cuối thời kỳ nhà Minh, Chu Shun-sui, một quan chức Trung Quốc không chịu nổi các luật lệ nghiêm khắc, đã trốn sang Nhật và mang theo bộ sưu tập cây cảnh của mình, góp phần vào việc phổ biến nghệ thuật bonsai ở Nhật Bản. Vào thời điểm đó, bonsai là một nghệ thuật dành cho giới quý tộc và samurai, nhưng đến cuối thế kỷ thì trở thành sở thích của mọi tầng lớp xã hội Nhật Bản.
Trong thời kỳ nhà Thanh (1644-1911), bồn cảnh và bonsai đã trở thành sở thích phổ biến trong toàn xã hội Trung Quốc.
Năm 1879, người Nhật đã giới thiệu bonsai tại hội chợ thế giới ở Paris, và sau đó là London vào năm 1909.
Vào năm 1989, nghệ thuật bonsai đã trở nên phổ biến trên toàn cầu.
'Bonsai bay'
Kể từ năm 2016, các nhà sáng chế Nhật Bản đã thực hiện một bước đột phá khi kết hợp công nghệ tiên tiến với nghệ thuật để tạo ra bonsai bay (Air bonsai) đầu tiên trên thế giới. Cây được đặt trên một chậu từ tính đặc biệt, giúp nó lơ lửng trong không khí, duy trì trạng thái không trọng lực và thậm chí có thể xoay vòng.
Air Bonsai là loại cây cảnh theo phong cách bonsai truyền thống nhưng với kích thước nhỏ hơn. Nó sử dụng công nghệ từ tính để làm cho cây lơ lửng và xoay trong không trung. Sáng chế này dựa vào nam châm: phần dưới là bộ phận cung cấp năng lượng, còn phần trên gọi là 'Little Star'. Cả hai bộ phận đều có nam châm, nhờ từ trường của hai cực đối nghịch, 'Little Star' có thể nổi và chứa các cây bonsai lơ lửng.
Ý nghĩa
Bonsai không chỉ là cây cảnh đẹp để trang trí trong nhà hoặc ngoài sân, mà còn mang ý nghĩa sâu sắc. Nó khuyến khích người chơi sống mạnh mẽ như cây bonsai, đồng thời giúp ta trở nên kiên nhẫn và khéo léo hơn. Mỗi cây bonsai đều chứa đựng ý nghĩa tiềm ẩn qua dáng cây, gốc rễ, cành lá, và hoa.
Cấu tạo của cây bonsai
Thân chính
Dựa vào hình dáng của thân chính, bonsai được phân loại thành 11 kiểu cơ bản, bao gồm:
- Thân thẳng
Đặc điểm: thân thẳng đứng, trọng tâm nằm ở gốc, ngọn vươn thẳng lên trên, bao gồm các kiểu:
- Kiểu thô kệch: thân ngắn và có đường kính gốc lớn.
Các kiểu dáng cây cơ bản
Trên toàn thế giới, bonsai được phân chia thành bốn nhóm chính:
- Cây cao dưới 15 cm được gọi là bonsai rất nhỏ (bonsai mini)
- Cây cao từ 16 đến 30 cm thuộc loại bonsai nhỏ
- Cây cao từ 31 đến 60 cm là bonsai trung bình
- Cây cao trên 60 cm được xem là bonsai lớn
Loại bonsai dưới 15 cm được gọi là 'mini bonsai', thường được trồng trong chậu nhỏ và trang trí trong nhà. Trong khi đó, loại cây trên 60 cm thường được trồng trong chậu lớn đặt ở sân vườn hoặc trước hiên nhà.
Ban đầu, có 5 kiểu dáng bonsai cơ bản gồm: thẳng đứng (Chokkan), thẳng đứng nhưng uyển chuyển (Moyogi), nghiêng (Shakan), thác đổ (Kengai) và nửa thác đổ (Han Kengai). Sau này, người ta phát triển thêm nhiều kiểu dáng khác như: rễ phủ đá (Sekijoju), rễ trong đá (Ishizuke), chổi (Hokidachi), gió thổi (windswept), song thụ và tam thụ (Ikadabuki), lùm cây (clump style), văn nhân (bunjin-gi), cành rủ (weeping style), gỗ mục (dead wood) và nhóm cây rừng (Yose Uye)...
Để có được một cây bonsai giá trị, người ta thường chú ý đến các yếu tố sau:
- Cây phải ra nhiều hoa và hoa có màu sắc rực rỡ
- Lá phải xanh mướt, bóng; lá càng nhỏ càng tốt
- Thân cây phải có sự phát triển đặc trưng, với phần gốc lớn hơn phần ngọn. Những cây có thân suôn đuột, không có sự chênh lệch giữa gốc và ngọn không thể làm bonsai
- Cành và nhánh cần phân bố rõ ràng, phù hợp với kiểu dáng đã định. Cành phải có những chồi non khỏe mạnh
- Vỏ cây phải có vẻ ngoài thu hút, càng sần sùi càng tốt
- Bộ rễ phải dày, to và lộ rõ khoảng 1/3 trên mặt chậu
Khi tất cả những yếu tố trên kết hợp hài hòa, chúng sẽ tạo ra một cây bonsai lý tưởng (nếu có dáng thế phù hợp).
Hình ảnh
Các địa điểm trồng bonsai nổi tiếng tại Việt Nam
- Làng văn hóa ẩm thực Nam Định
- Làng Du lịch sinh thái Điền Xá - Nam Trực - Nam Định
- Làng cây cảnh Nghi Tàm, Quảng Bá - Hà Nội
- Làng hoa Sa Đéc - Đồng Tháp
- Các vùng khác như Hà Tây cũ, Hải Dương cũng đang phát triển nghề làm cây cảnh
- Làng hoa kiểng Cái Mơn, huyện Chợ Lách, tỉnh Bến Tre
- Hòn non bộ
- Nghệ thuật tỉa cây (Topiary)
Liên kết ngoài
- Huỳnh Văn Ba, nghiên cứu về Bonsai và Penjing, tháng 7 năm 2013
