Cây cổ thụ đã biệt tích trăm năm bỗng nhiên xuất hiện kỳ diệu tại Việt Nam: Thông tin công bố lập tức gây tranh cãi

Chỉ còn dưới 100 cây được phát hiện ở một vùng sâu hẻo lánh?

Hiện tượng làm dậy sóng cộng đồng thực vật học

Năm 2012, cộng đồng thực vật học và người dùng mạng trong nước bất ngờ trước tin tức loài cây từng biến mất ở Việt Nam 100 năm bỗng tái xuất thần kỳ. Theo báo Vnexpress, tháng 6/2012, tiến sĩ Lưu Hồng Trường thông báo phát hiện cây nắp ấm Thorel tại vườn quốc gia Lò Gò - Xa Mát, Tây Ninh. Tiến sĩ Lưu Hồng Trường là một thành viên trong nhóm khảo sát hợp tác giữa viện Sinh học Nhiệt đới và các nhà nghiên cứu từ Pháp và Anh.

Báo An ninh Thủ đô

cho biết, cây nắp ấm Thorel còn được biết đến với tên khoa học Nepenthes thorelii Lecomte. Loài cây này lần đầu được ghi nhận vào khoảng năm 1861 – 1869 tại xã Thị Tĩnh, huyện Lò Thiêu, tỉnh Bình Dương. Sau đó khoảng 50 năm, nhà thực vật học nổi tiếng Paul Henri Lecomte mô tả loài này (năm 1909). Lecomte đã đặt tên Thorel để ghi nhận loài cây. Các mẫu vật hiện được bảo quản tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Paris và các bộ sưu tập ở Vườn thực vật Bogor và Vườn thực vật New York.

Cây nắp ấm là một loài cây ăn thịt với phương pháp săn mồi độc đáo. Một số lá của nó hình thành thành ấm để bắt côn trùng. Bên trong những chiếc lá hình ấm có các lông răng nhỏ, tạo thành một vòng bao quanh lối vào ấm. Trên nắp ấm có một lớp mờ trong suốt, giúp ngăn nước mưa (nếu quá nhiều, enzyme tiêu hóa có thể bị pha loãng). Lớp nắp này làm côn trùng dễ nhầm tưởng là một phần của bầu trời.

Khi con mồi rơi vào trong lá, nắp sẽ lập tức khép lại để con mồi không thể thoát ra. Sau đó, con mồi trượt xuống phần cuống lá, nơi chứa đầy enzyme tiêu hóa để phân hủy nó.

Nắp ấm Thorel có bộ phận 'ấm' hoặc 'bình' (tạo từ lá) gần mặt đất có hình dáng tròn, khác biệt nhiều so với các loài tương tự ở Việt Nam (các loài này khá phổ biến và được trồng rộng rãi). Bình của nắp ấm Thorel tròn hơn nhiều, trong khi ở các loài tương tự, hình dạng bình tròn chỉ xuất hiện ở một số cá thể riêng lẻ, còn nắp ấm Thorel giữ đặc tính này rất ổn định.

Theo An ninh Thủ đô, thực vật 'săn mồi' ở Việt Nam chưa được thống kê đầy đủ. Hai họ thực vật chính là Droseraceae (có 3 loài) và Nepenthaceae (có 3 loài). Cây nắp ấm Thorel được phát hiện lại tại Việt Nam sau hơn 100 năm mất tích. Hiện tại, chỉ còn dưới 100 cây trong một khu vực hẻo lánh ở biên giới Việt Nam - Campuchia.

Với số lượng dưới 100 cá thể, nắp ấm Thorel đang ở trong tình trạng cực kỳ nguy cấp. Theo tiêu chuẩn của Sách đỏ IUCN về tình trạng bị đe dọa, nắp ấm Thorel cần được xếp vào loại cực kỳ nguy cấp.

Cuộc tranh luận về việc phát hiện cây nắp ấm Thorel sau 100 năm biến mất

Theo bài viết của Tiến sĩ Lưu Hồng Trường trên trang web của Vườn Quốc gia Lò Gò – Xa Mát, cây nắp ấm Thorel vốn được coi là loài đặc hữu của khu vực Đông Dương (Campuchia, Lào, Thái Lan và Việt Nam). Trong tự nhiên, nắp ấm Thorel rất dễ bị nhầm lẫn với các loài tương tự. Lecomte từng nhầm lẫn khi dùng mẫu của ba loài khác nhau để mô tả N. thorelii. Các nghiên cứu gần đây cho thấy những cây cảnh mang tên 'Nepenthes thorelii' trên thế giới thực chất là các loài tương tự như N. smilesii, N. kampotiana, N. bokorensis và các dạng lai giữa chúng, khẳng định nắp ấm Thorel là loài đặc hữu của Việt Nam.

Theo sách 'Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam' của Giáo sư Tiến Sĩ Đỗ Tất Lợi (2005) và các tài liệu khác, trong y học cổ truyền phương Đông, cây nắp ấm có vị ngọt, nhạt, tính mát, với tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, tiêu viêm, và được dùng để điều trị các bệnh như viêm gan, viêm loét dạ dày, tá tràng, sỏi niệu quản, cao huyết áp, cảm mạo, ho gà, ho do cảm mạo, phù thủng toàn thân. Một nghiên cứu trên tạp chí Cây thuốc (Planta Medica) năm 1998 đã chứng minh nắp ấm Thorel chứa naphthoquinones với hoạt tính chống sốt rét.

Trong một bài viết trên Tuổi trẻ, TS Dương Đức Huyến, trưởng phòng thực vật của Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật (Viện Khoa học - Công nghệ Việt Nam), cho biết: 'Việc một hoặc hai chuyên gia tình cờ tìm thấy loài thực vật này mà không khảo sát rộng rãi toàn quốc, thì việc tuyên bố cây nắp ấm Thorel 'xuất hiện lại' thiếu cơ sở khoa học. Chỉ có thể xác nhận rằng cây nắp ấm Thorel được gặp lại.'

Phòng lưu trữ mẫu thực vật của Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật hiện lưu giữ ba mẫu nắp ấm Thorel. Hai mẫu mang số hiệu VH2620 và VH3533 được GS.TSKH Leonid Vladimirovich Averyanov, viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô (cũ), tìm thấy ở Lâm Đồng (tháng 3-1997) và Ninh Thuận (tháng 4-1997). Mẫu thứ ba, số hiệu CB-VN 173 (MO), do TS Nguyễn Văn Dư (VN) và Rattana (Campuchia) thu được tại Kampot, Campuchia (tháng 11-2007).

Bài phản ánh của Vnexpress cho biết sau khi công bố, nhiều độc giả và giới khoa học đã chỉ trích việc cây nắp ấm Thorel được tìm thấy ở nhiều nơi trên cả nước và thông tin về sự tái xuất của cây nắp ấm ở Xa Mát là không chính xác.

Tiến sĩ Lưu Hồng Trường đã phản hồi các ý kiến trên Vnexpress, nhấn mạnh rằng tại núi Takóu, Bình Thuận và nhiều nơi khác ở Việt Nam có hai loài nắp ấm Nepenthes mirablis và N. smilesii. Nếu không quan sát kỹ, người ta dễ nhầm chúng với loài nắp ấm Thorel.

Nhóm nghiên cứu của tiến sĩ Lưu Hồng Trường đã khảo sát các địa điểm khác nhau trong và ngoài nước, nơi nắp ấm được phân bố, và so sánh các mẫu vật ở các bộ sưu tập cả trong và ngoài nước, bao gồm Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật ở Hà Nội và Viện Sinh học nhiệt đới ở TP.HCM.

Về các mẫu vật của Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật hiện đang lưu giữ ba mẫu nắp ấm Thorel, tiến sĩ Trường đã xác định rằng chúng không phải là nắp ấm Thorel, mà thuộc về các loài N. mirabilis hoặc N. smilesii.

Các mẫu vật mang tên nắp ấm Thorel tại Bảo tàng Paris, thu thập từ Hà Tiên và Đà Lạt, đã được nhóm nghiên cứu kiểm tra và xác nhận là loài N. smilesii – loài phổ biến ở Đông Dương và thường thấy trong các trảng cây bụi và rừng thông ở nhiều độ cao khác nhau.

Họ nắp ấm (Nepenthaceae, với chi duy nhất là Nepenthes) trong phân loại học thực vật chưa được nghiên cứu nhiều so với các họ thực vật khác, và sự hiểu biết của chúng ta về nhóm thực vật bắt mồi này vẫn còn khá hạn chế.

Tiến sĩ Trường cho biết thêm rằng một số mẫu vật được gọi là N. thorelii trong các bộ sưu tập hoặc trên thị trường thực chất là các loài gần gũi khác. Ông cũng nhấn mạnh: 'Chúng tôi không thể xác định chắc chắn các cá thể nắp ấm mà nhiều người phản ánh có phải là nắp ấm Thorel hay không, cần xem xét kỹ lưỡng với mẫu vật đầy đủ.'