Cây mía

Mía Tèo là tên gọi chung của một số loài trong chi Mía (Saccharum), cùng với các loài lau, lách. Chúng là cỏ sống lâu năm thuộc họ Hòa thảo (Poaceae), có nguồn gốc từ khu vực nhiệt đới và ôn đới ấm của Cựu thế giới. Cây có thân to, đốt chia đều, chứa nhiều đường, cao từ 2-6 mét. Các dạng mía đường trồng hiện nay đều là giống lai phức tạp. Mía được trồng để thu hoạch đường.

Danh sách các loài

Dưới đây là một số loài mía tiêu biểu.

• Saccharum barberi: Mía Ấn Độ
• Saccharum bengalense: Mía Bengal
• Saccharum edule: Mía ăn được
• Saccharum officinarum: Mía (loài này trồng phổ biến ở Việt Nam)
• Saccharum sinense: Mía lau

Đặc tính

Trên cây mía, phần ngọn thường nhạt hơn phần gốc khi chiết nước. Đây là đặc điểm chung của thực vật: dinh dưỡng (ở đây là đường) tập trung nhiều ở gốc để nuôi cây và dự trữ. Đồng thời, do sự bốc hơi nước của lá, phần ngọn luôn cần nước để cung cấp cho lá, làm cho tỷ lệ nước/đường ở ngọn cao hơn, khiến ngọn mía nhạt hơn.

Đặc điểm phát triển

Nhiệt độ

Mía là cây nhiệt đới, cần độ ẩm cao. Nhiệt độ trung bình phù hợp cho sự phát triển của cây mía là 15-26⁰C. Giống mía nhiệt đới phát triển chậm dưới 21⁰C và ngừng phát triển dưới 13⁰C, dưới 5⁰C cây sẽ chết. Giống mía á nhiệt đới chịu lạnh tốt hơn nhưng nhiệt độ thích hợp cũng giống như mía nhiệt đới.

Giai đoạn nảy mầm của mía cần nhiệt độ trên 15⁰C, lý tưởng là từ 26-33⁰C. Mía nảy mầm kém ở nhiệt độ dưới 15⁰C và trên 40⁰C. Nhiệt độ từ 28-35⁰C thích hợp cho mía phát triển chiều cao. Biên độ nhiệt giữa ngày và đêm ảnh hưởng đến tỉ lệ đường trong mía. Nhiệt độ thích hợp cho giai đoạn mía chín là 15-20⁰C, giúp tỉ lệ đường đạt cao nhất ở các vùng khí hậu lục địa và cao nguyên.

Ánh sáng

Mía rất nhạy cảm và đòi hỏi cao về ánh sáng. Thiếu ánh sáng, mía phát triển kém và hàm lượng đường thấp. Mía cần ít nhất 1200 giờ ánh sáng, lý tưởng là trên 2000 giờ. Quang hợp của mía tỉ lệ thuận với cường độ và thời gian chiếu sáng. Thiếu ánh sáng, mía hấp thụ phân bón kém, vì vậy phân đạm, lân, kali chỉ hiệu quả khi ánh sáng đầy đủ. Ở vùng nhiệt đới và á nhiệt đới, mía phát triển mạnh vào mùa hè khi ngày dài hơn. Ánh sáng là yếu tố quyết định năng suất và sản lượng mía.

Độ ẩm

Mía cần nhiều nước nhưng không chịu được ngập úng. Mía phát triển tốt ở vùng có lượng mưa từ 1500 mm/năm. Giai đoạn sinh trưởng cần lượng mưa từ 100-170 mm/tháng. Giai đoạn chín cần khô ráo, mía thu hoạch sau khoảng 2 tháng khô ráo sẽ cho tỉ lệ đường cao. Do đó, mía có thể trồng tốt ở các vùng khô hạn, trong khi các vùng mưa nhiều và phân bố đều trong năm thì việc trồng mía không hiệu quả.

Gió bão làm cây mía đổ ngã, giảm năng suất và chất lượng. Do đó, việc dự báo gió là quan trọng để lên kế hoạch và chế biến, giúp giảm chi phí mà vẫn duy trì giá trị và phẩm chất của mía.

Độ cao

Độ cao ảnh hưởng đến cường độ chiếu sáng và sự chênh lệch nhiệt độ ngày đêm, từ đó tác động đến khả năng tích tụ đường trong mía, ảnh hưởng đến quy trình chế biến. Giới hạn độ cao cho mía ở vùng xích đạo là 1600 m, ở vùng nhiệt đới là 700-800 m.

Đất trồng

Mía là cây công nghiệp khỏe, dễ trồng trên nhiều loại đất, từ 70% sét đến 70% cát. Đất tốt nhất là đất xốp, tầng canh tác sâu, phì nhiêu, giữ ẩm tốt và thoát nước dễ. Mía có thể trồng trên đất sét nặng, đất than bùn, đất cát, đất chua mặn, đất đồi khô cằn. Yêu cầu tối thiểu là đất phải sâu, thoáng, pH từ 4-9, lý tưởng là 5,5-7,5. Độ dốc không quá 15⁰, đất không ngập úng thường xuyên. Vùng đất bằng phẳng thuận lợi cho cơ giới hóa trồng mía. Cả những vùng gò đồi độ dốc thấp cũng trồng được mía, nhưng cần bố trí rãnh mía theo đường đồng mức để tránh xói mòn. Ngành trồng mía chỉ hiệu quả kinh tế cao khi hình thành vùng chuyên canh lớn.

Giá trị kinh tế

Mía là cây công nghiệp cung cấp đường quan trọng trong ngành công nghiệp đường. Đường không chỉ là thực phẩm thiết yếu trong bữa ăn hàng ngày của nhiều quốc gia, mà còn là nguyên liệu quan trọng cho nhiều ngành công nghiệp nhẹ và hàng tiêu dùng như bánh kẹo.

Về kinh tế, thân mía chứa khoảng 80-90% nước, trong đó có 16-18% là đường. Khi mía chín, người ta thu hoạch và ép lấy nước, sau đó chế lọc và cô đặc thành đường. Có hai phương pháp chế biến: thủ công tạo ra đường đen, mật, đường hoa mai; và công nghiệp qua nhà máy, lọc và ly tâm tạo ra đường kết tinh tinh khiết.

Ngoài sản phẩm chính là đường, cây mía còn cung cấp nhiều phụ phẩm quan trọng.

• Bã mía chiếm 25-30% trọng lượng mía ép, chứa trung bình 49% nước, 48% xơ (45-55% cellulose) và 2,5% chất hoà tan (đường). Bã mía có thể dùng làm nhiên liệu đốt lò, bột giấy, ván ép cho kiến trúc, hoặc chế tạo Furfural cho ngành sợi tổng hợp. Trong tương lai, khi nguồn nguyên liệu từ rừng giảm đi, bã mía sẽ trở thành nguyên liệu quan trọng thay thế.

• Mật rỉ chiếm 3-5% trọng lượng ép, chứa trung bình 20% nước, 35% đường saccaro, 20% đường khử, 15% tro, 5% protein, 1% sáp, 4% bột. Từ mật rỉ, người ta lên men chưng cất rượu rum, sản xuất men. Một tấn mật rỉ có thể tạo ra một tấn men khô, axit axetic, hoặc sản xuất 300 lít tinh dầu và 3800 lít rượu. Một tấn mía tốt có thể sản xuất 35-50 lít cồn 96⁰, và một ha mía với công nghệ hiện đại có thể tạo ra 7000-8000 lít cồn nhiên liệu. Vì vậy, khi nguồn nhiên liệu lỏng khan hiếm, người ta đã nghĩ đến việc thay thế năng lượng từ mía.

• Bùn lọc chiếm 1,5-3% trọng lượng mía ép, chứa 0,5% N, 3% Protein thô và nhiều chất hữu cơ. Từ bùn lọc có thể rút sáp mía để sản xuất nhựa xêrin, sơn, xi đánh giày. Sau khi lấy sáp, bùn lọc được dùng làm phân bón rất tốt.

Giá trị các sản phẩm phụ từ mía ước tính cao hơn 2-3 lần giá trị sản phẩm chính là đường.

Mía là cây bảo vệ đất rất tốt, thường được trồng từ tháng 10 đến tháng 2 khi lượng mưa thấp. Đến mùa mưa, mía được 4-5 tháng tuổi, bộ lá dày đặc che phủ đất, ngăn mưa rơi trực tiếp, tránh xói mòn đất vùng đồi. Hơn nữa, rễ mía phát triển mạnh từ 0-60cm. Một ha mía tốt có thể có 13-15 tấn rễ, sau thu hoạch để lại trong đất cùng với lá tạo chất hữu cơ quý, tăng độ phì nhiêu của đất.

Canh tác và sử dụng

Tài liệu lịch sử đã đề cập đến cây mía từ năm 510 TCN. Khi Đế quốc Ba Tư dưới triều vua Darius I mở rộng lãnh thổ, sử gia Ba Tư ghi nhận rằng khi chinh phục Ấn Độ, họ phát hiện ra 'loại cây cung cấp mật ong mà không cần ong'.

Vào thế kỷ 21, khoảng 200 quốc gia và vùng lãnh thổ trồng mía đường, sản xuất khoảng 1.324,6 triệu tấn (gấp 6 lần sản lượng củ cải đường). Tính đến năm 2005, Brazil là nước sản xuất mía đường lớn nhất thế giới, tiếp theo là Ấn Độ. Mía được sử dụng để sản xuất đường cát, xirô Falernum, mật mía, rượu rum, đồ uống không cồn, cachaça (một loại rượu của Brazil) và cồn làm nhiên liệu. Bã mía sau khi ép có thể dùng làm chất đốt cho nhà máy hoặc sản xuất điện năng, thường được bán cho các nhà cung cấp điện. Do chứa nhiều xenluloza, mía cũng được dùng để sản xuất giấy và bìa cứng, được xem là 'thân thiện môi trường' vì tận dụng phụ phẩm của ngành công nghiệp đường.

Xơ mía từ giống mía Bengal (Saccharum munja hoặc Saccharum bengalense) được dùng làm thảm, vách ngăn và các đồ gia dụng như giỏ, rổ tại Tây Bengal. Sợi mía này cũng được sử dụng trong lễ nghi Upanayanam của Ấn Độ giáo tại Ấn Độ.

Việt Nam

Miền Trung Việt Nam là vùng đất trồng mía truyền thống. Người dân dùng ngọn mía cắm xuống đất để mía mọc thành cây. Sau một năm, thân mía được chặt thu hoạch, gọi là mía tơ. Gốc mía được giữ lại, xới đất và bón phân để mía mọc lại. Mía thu hoạch vào năm thứ hai gọi là mía gốc. Đến năm thứ ba, cả gốc mía bị chặt bỏ và trồng lại từ đầu do năng suất giảm.

Sản xuất

Tại Ấn Độ, các bang Uttar Pradesh (38,57%), Maharashtra (17,76%) và Karnataka (12,20%) là những nơi sản xuất nhiều mía đường nhất nước này.

Ở Mỹ, mía đường được trồng thương mại tại Florida, Hawaii, Louisiana, Texas và Puerto Rico.

Chữa bệnh

Để điều trị viêm dạ dày mãn tính, có thể áp dụng phương pháp dân gian bằng cách pha nước mía với rượu nho, mỗi loại một ly, rồi trộn đều và uống 2 lần mỗi ngày (sáng và tối). Ngoài ra, mía còn có thể được sử dụng để chữa một số bệnh khác (xem thêm phần Liên kết ngoài).