chim phượng hoàng

Chim phượng hoàng (còn được gọi là Phụng hoàng; tiếng Trung giản thể: 凤凰, phồn thể: 鳳凰 fènghuáng; tiếng Nhật: 鳳凰 hō-ō; tiếng Triều Tiên: 봉황 bonghwang) nguyên thủy là các con chim trong thần thoại của người dân khu vực Đông Á chịu ảnh hưởng của nền văn minh Trung Hoa, ngự trị trên tất cả các loài chim khác. Trước đây, con trống được gọi là Phượng còn con mái được gọi là Hoàng, nhưng ngày nay thì sự phân biệt đực, cái đã gần như không còn và Phượng cùng Hoàng đã được trộn lẫn vào nhau thành một thực thể giống cái, gọi là phượng hoàng, để cho nó có thể ghép cặp với long (rồng), là con vật mang ý nghĩa của giống đực. Người Hán thường sử dụng thành ngữ 'Con cháu rồng' như là dấu hiệu của việc nhận dạng theo chủng tộc. Phượng hoàng còn được gọi là 'côn kê'? (鶤雞 kwangai tiếng Quảng Đông kūnjī quan thoại) do đôi khi nó được dùng thay cho con gà trong Can Chi. Tại thế giới phương Tây, chẳng hạn như người nói tiếng Anh, thường gọi nó là Chinese phoenix (phượng hoàng Trung Quốc) hoặc Asian phoenix (phượng hoàng Châu Á) để phân biệt nó với phượng hoàng phương tây (phoenix thường được dịch sang tiếng Việt là 'phượng hoàng'), mặc dù trông khá giống nhau, khái niệm của con vật thần thoại này không giống khái niệm tương đương trong văn hóa của người Việt hay Trung Quốc.

Biểu hiện

Miêu tả phổ biến là chim phượng hoàng đang tấn công con rắn bằng móng vuốt của nó với đôi cánh dang rộng. Người ta tả chim phượng hoàng với các đặc điểm là loài vật có đầu gà, hàm én, cổ rắn, lưng rùa, đuôi cá và cánh khổng tước với 5 màu và cao 6 thước. Còn có một vài người tả rằng chim phượng hoàng có phần giống chim trĩ như có đầu gà, mỏ nhạn, cổ hạc, vảy cá và đuôi công. Nó tượng trung cho 6 thiên thể mà ngày nay có thể hiểu nôm na là: đầu là trời, mắt là Mặt Trời, lưng là Mặt Trăng, cánh là gió, chân là đất và đuôi là các hành tinh. Lông của nó đại diện cho màu sắc của ngũ hành, bao gồm: đen, trắng, đỏ và xanh vàng.

Nguồn gốc

Hình ảnh về chim phượng hoàng đã xuất hiện từ rất lâu tại Trung Quốc, thường thấy trên các mặt ngọc và tôtem may mắn của các bộ lạc cổ đại miền Đông. Nó là biểu tượng của các bộ lạc này. Các nhà nghiên cứu cho rằng đây có thể là hình ảnh đại diện cho một loài chim lớn từ thời tiền sử, tương tự như đà điểu, một loài phổ biến ở Trung Hoa cổ đại. Một số người cho rằng phượng hoàng có thể là hiện thân của loài chim thủy tổ (khủng long dạng chim).

Trong thời kỳ nhà Hán (khoảng 2.200 năm trước), phượng hoàng được sử dụng như biểu tượng của hướng nam, thường được biểu thị bằng cách đặt con trống (phượng, 鳳) và con mái (hoàng, 凰) quay mặt vào nhau. Nó cũng được sử dụng để biểu thị cho hoàng hậu (hoặc các phi tần) khi cặp đôi với rồng, thể hiện quyền lực được Thượng đế ban cho hoàng hậu. Hình ảnh phượng hoàng trang trí trong nhà cửa thường biểu thị lòng trung thành và sự trung thực của gia chủ.

Trong văn hóa Việt Nam, hình ảnh chim Lạc ban đầu đã dần phát triển thành hình tượng phượng hoàng như ngày nay qua các thời kỳ phong kiến, biểu thị cho sự vươn lên, ước mơ vượt qua khó khăn, thử thách, và khát vọng chinh phục bầu trời.

Ý nghĩa

Phượng hoàng mang đến ý nghĩa tích cực. Đó là biểu tượng của đức hạnh và vẻ duyên dáng, thanh nhã. Phượng hoàng cũng thể hiện sự hòa hợp giữa âm dương. Theo truyền thuyết, phượng hoàng chỉ xuất hiện trong thời gian hòa bình và biến mất khi thế giới rối loạn. Phượng hoàng là chủ đề phổ biến trong nghệ thuật trang trí ở Việt Nam, từ mọi lĩnh vực nghệ thuật.

Âu Cơ, người được cho là mẹ của dân tộc Việt Nam trong truyền thuyết về con rồng cháu tiên. Âu Cơ là một tiên nữ, con gái của một vị thần núi, không phải là Đế Lai của Thần Nông Thị. Nàng đi khắp nơi để giúp đỡ và chữa trị cho những người đang bị bệnh tật và gặp khó khăn. Nàng có lòng từ bi và tài năng về y học. Một ngày nọ, khi gặp một con quái vật, nàng đã biến thành một chú phượng hoàng và bay đi. Lạc Long Quân, thần rồng từ biển cả, đã cứu nàng bằng cách sử dụng cục đá để tiêu diệt quái vật. Sau đó, tình yêu giữa hai người đã nảy nở và họ đã kết hôn. Âu Cơ sinh ra một quả trứng có 100 người con, là tổ tiên của người Việt.

Trong lịch sử Trung Hoa cổ đại, chúng ta có thể thấy hình ảnh của phượng hoàng trong các nghi lễ cưới hoặc ở hoàng gia, thường kèm theo hình ảnh của rồng. Người Trung Quốc xem rồng và phượng hoàng là biểu tượng của hạnh phúc giữa chồng và vợ, một biểu hiện khác của mối quan hệ âm dương.

Phượng hoàng được sử dụng trong các biểu tượng ngày nay.

• 'Phượng trảo' (鳳爪), một món ăn trong ẩm thực Quảng Đông, là chân gà nấu với đậu đen.
• 'Phượng' hoặc 'Hoàng' là một trong những tên phổ biến dành cho con gái (tương tự như 'Long' dành cho con trai).
• 'Long phượng thai' (龍鳳胎) là thuật ngữ để chỉ một cặp sinh đôi, gồm một bé trai và một bé gái.
• Phượng Hoàng cũng là tên của một huyện ở phía tây tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc, trước đây là một sảnh (廳 hay 厅).
• Ở Triều Tiên, nó từng được sử dụng trong các biểu tượng của hoàng gia hoặc của tổng thống.
• Chu Tước, một trong Tứ Tượng, đôi khi bị nhầm lẫn với Phượng Hoàng, nhưng thực tế chúng là hai thực thể khác nhau.
• Hai con chim Phượng Hoàng cuộn lấy nhau - biểu tượng trên huy hiệu Đài Truyền hình Đài Loan.

Trong văn hóa dân gian

Phượng, hay Phượng hoàng, Phụng, là một trong bốn linh vật linh thiêng theo tín ngưỡng dân gian Việt Nam và các nước Á Đông khác. Phượng có mỏ như diều hâu, mào như trĩ, vẩy như cá chép, móng như chim ưng, đuôi như con công... Mỗi bộ phận của phượng đều có ý nghĩa riêng: đầu là biểu tượng của công lý và đức hạnh, mắt thể hiện Mặt Trời và Mặt Trăng, lưng mang trên mình bầu trời, cánh là biểu tượng của gió, đuôi là tinh tú, lông là cây cỏ, chân là đất. Như vậy, phượng tượng trưng cho bầu trời, và khi nó bay hay múa (phượng vũ), thể hiện sự hoạt động của vũ trụ. Vì thế, phượng là biểu tượng của sự thánh thiện và hạnh phúc. Nếu rồng biểu thị yếu tố dương, tượng trưng cho vua chúa thì phượng lại mang yếu tố âm, thể hiện hoàng hậu và vẻ đẹp của người phụ nữ.