Chòm sao Lạp Hộ

Lạp Hộ (獵戶), có tên gốc là Orion (nhân vật huyền thoại nổi tiếng về săn bắn trong thần thoại Hy Lạp), được dịch sang tiếng Hán thành Lạp Hộ, có nghĩa là Thợ Săn. Đây là một trong những chòm sao nổi bật và dễ nhận biết nhất trên bầu trời. Các sao sáng nhất của nó nằm trên xích đạo trời, vì vậy có thể quan sát từ mọi nơi trên thế giới.

Chòm sao Lạp Hộ đứng bên bờ sông Ba Giang, kề cận với hai con chó săn Đại Khuyển và Tiểu Khuyển, đang giao chiến với Kim Ngưu (Taurus). Các con mồi của chàng, như thỏ rừng (Lepus), thường thấy gần đó.

Tại Úc, đai và kiếm của Lạp Hộ (Orion) đôi khi được so sánh với cái xoong, vì các ngôi sao trong đai và kiếm của chòm sao này trông giống như dụng cụ nhà bếp khi nhìn từ bầu trời Nam bán cầu.

Những đặc điểm nổi bật

Chòm sao này sở hữu nhiều ngôi sao sáng và các thiên thể ẩn sâu trong vũ trụ. Dưới đây là một số ngôi sao nổi bật trong chòm sao này:

• Meissa (λ) là điểm đầu của chòm sao Orion.
• Betelgeuse (α) là vai phải của Lạp Hộ, là một sao khổng lồ đỏ với kích thước vượt qua quỹ đạo của Kim Tinh. Tên gọi α đáng lẽ phải thuộc về Rigel, sao sáng hơn nhiều. Betelgeuse thực chất là một hệ sao gồm sáu ngôi sao, tuy nhiên các sao đồng hành quá nhỏ để quan sát. Nó là một trong các đỉnh của Tam giác mùa đông.
• Bellatrix (γ), có nghĩa là 'nữ chiến binh,' nằm ở vai trái của Orion.
• Alnitak, Alnilam và Mintaka (ζ, ε và δ) tạo thành một asterism nổi tiếng, gọi là đai của Orion: ba ngôi sao sáng này nằm thẳng hàng; ngay cả khi chỉ có ba sao này cũng đủ để nhận diện Orion.
• Saiph nằm ở đầu gối phải của chòm sao Orion.
• Rigel (β) nằm ở đầu gối trái của chòm sao, là một sao trắng lớn, nằm trong nhóm các sao sáng nhất trên bầu trời. Nó có ba sao đồng hành, thường khó nhìn thấy.
• Hatsya (ι) tọa lạc ở chóp thanh kiếm của Orion.

Các ngôi sao chính trong chòm sao Orion đều có độ tuổi và đặc tính vật lý tương tự nhau, có thể do chúng có nguồn gốc chung. Betelgeuse là ngoại lệ duy nhất.

Chòm sao Lạp Hộ rất hữu ích trong việc xác định vị trí của các ngôi sao khác. Kéo dài đường từ vành đai về hướng tây nam sẽ dẫn đến Thiên Lang (Sirius hay α Canis Major); về phía đông bắc là Aldebaran, tức α Tauri. Đường nối hai vai kéo dài về phía đông chỉ tới Procyon, tức α Canis Minoris. Đường nối từ Rigel đến Betelgeuse chỉ tới Castor và Pollux (α và β Geminorum).

Các thiên thể nổi bật

Treo bên cạnh vành đai của Orion là thanh kiếm của chàng thợ săn, bao gồm các sao đa hợp θ1 và θ2 Orionis, được gọi là Trapezium, cùng với tinh vân Lạp Hộ (M42). Tinh vân này rất dễ nhận diện bằng mắt thường như một điểm sáng đặc biệt, và khi quan sát qua ống nhòm hay kính thiên văn, nó hiện lên như một đám mây xoáy chứa các ngôi sao mới sinh, khí phát xạ và bụi.

Một tinh vân nổi tiếng khác là IC 434, còn gọi là tinh vân Đầu Ngựa (Horsehead), nằm gần ζ Orionis. Nó là một đám mây bụi sẫm màu có hình dạng giống như đầu ngựa.

Ngoài các tinh vân này, khi quan sát chòm sao Orion bằng kính thiên văn nhỏ, bạn sẽ phát hiện ra nhiều thiên thể sâu thẳm đáng chú ý như Vòng nút Barnard (Barnard's Loop), M43 và Tinh vân Ngọn Lửa (NGC 2024).

Lịch sử

Lạp Hộ, chòm sao nổi bật với nhiều ngôi sao sáng, đã được nhiều nền văn minh cổ đại nhận diện với các hình ảnh tưởng tượng khác nhau. Trong văn hóa dân gian Việt Nam, ba ngôi sao xếp thẳng hàng ở giữa chòm sao được gọi là sao Cày hoặc sao Lưỡi Cày, trong khi bốn ngôi sao ở các góc—Betelgeuse, Bellatrix, Rigel và Saiph—được ví như bốn góc của một thửa ruộng vuông với cái lưỡi cày cắm ở giữa.

Người Sumer cổ đại hình dung các ngôi sao trong chòm sao này như một con cừu, trong khi người Trung Quốc cổ đại coi Lạp Hộ là một trong 28 tú (宿 Xiu) dọc theo hoàng đạo, được gọi là Sao Sâm (參) với ký tự Hán có bộ Tam (ba), có thể tượng trưng cho ba ngôi sao ở giữa.

Trong văn hóa Ai Cập cổ đại, các ngôi sao này được coi là lễ vật dâng lên thần ánh sáng Osiris.

Trong văn học cổ và hiện đại, 'Đai và kiếm' của Orion thường xuyên được nhắc đến.

Thần thoại

Bài chính: Orion (thần thoại)

Chòm sao nổi bật này không thiếu những phiên bản huyền thoại khác nhau trong Thần thoại Hy Lạp.

Trong một truyền thuyết, Orion tự xưng là thợ săn vĩ đại nhất thế gian. Hera, vợ của thần Zeus, đã nghe thấy và cử một con bọ cạp đến để tiêu diệt Orion. Con bọ cạp đã dùng nọc độc để giết chết Orion. Thần Zeus cảm thấy thương xót và đã đưa Orion lên bầu trời. Con bọ cạp cũng được đưa lên trời, trở thành chòm sao Scorpius. Điều thú vị là khi chòm sao Scorpius mọc lên ở chân trời, thì chòm sao Orion lại bắt đầu lặn. Vì vậy, hai kẻ thù không bao giờ gặp nhau trên bầu trời.

Có thể đây là lý do cho việc đặt tên hai chòm sao theo câu chuyện thần thoại này. Ngoài ra, người ta cho rằng tên Orion có nguồn gốc từ Uru-anna (ánh sáng của thiên đường) trong văn hóa Akkad, và tên gọi này sau đó được người Hy Lạp tiếp nhận và biến thành một phần của thần thoại. Như vậy, các câu chuyện về Orion có thể được ảnh hưởng bởi các vị trí của các chòm sao xung quanh nó trên bầu trời.

Trong một số miêu tả, Orion có ba thân và ba cánh tay, hai chân tách ra và một chân nhỏ ở giữa, cùng với ba thân liên kết ở thắt lưng. Điều này có thể liên quan đến các thiên thể khác trong khu vực chòm sao Song Tử, như chòm sao Camelopardalis và Lynx, cũng như các chòm sao Gemini, Auriga, và Canis Major. Những miêu tả này có thể là nguồn gốc của thần thoại về lâu đài Geryon, một trong Mười hai kỳ công của Hercules.

Trong nghệ thuật

Phương Tây

Chòm sao Lạp Hộ xuất hiện trong nhiều tác phẩm kinh điển của văn học phương Tây, chẳng hạn như các sử thi Odýsseia và Iliad của Homer, sử thi Aeneis của Virgil, và trường ca Thiên đường đã mất (Paradise Lost) của nhà thơ Anh John Milton.

Trong thiết kế kiến trúc hiện đại, chòm sao Lạp Hộ cũng được sử dụng bởi kiến trúc sư Le Corbusier trong công trình cuối cùng của ông: nhà thờ thánh Phêrô ở Firminy, Pháp. Ông thiết kế các lỗ trên trần nhà thờ sao cho vào ban ngày, ánh sáng tự nhiên chiếu qua các lỗ này tạo thành hình ảnh của chòm sao Lạp Hộ trên một bức tường trong nhà thờ.

Các quốc gia Á Đông

Trong Kinh Thi của Trung Quốc, ba ngôi sao ở giữa chòm sao Lạp Hộ được gọi là sao Sâm (參) và thường đi đôi với sao Thương (商), hiện nay gọi là Antares. Vào mùa đông và mùa xuân, hai sao Sâm và Thương cùng mọc và lặn ở những khoảng trời đối diện, nhưng sao Thương chỉ mọc khi sao Sâm đã lặn, vì thế người Trung Quốc ví hai sao này như những người bạn hay tình nhân, dù gắn bó nhưng không thể gặp nhau. Đại thi hào Nguyễn Du của Việt Nam đã mượn hình ảnh này trong đoạn Truyện Kiều, khi nhân vật Thuý Kiều nói với Thúc Sinh về việc họ phải chia xa mặc dù yêu nhau:

Sâm Thương chẳng vẹn chữ tòng

Tại ai, há dám phụ lòng cố nhân?

Các ngôi sao

Danh sách các ngôi sao với tên gọi chính xác:

• Betelgeuse [Betelgeuze, Beteiguex] hoặc Mankib [Al Mankib] (58/α Ori) 0,45 – sao biến thể.

  < đọc nhầm từ يد الجوزاء yad al-jauzā´ Tay của người khổng lồ (Để tìm hiểu thêm về lịch sử của sự nhầm lẫn này, xem bài viết Betelgeuse).

  < منكب mankib vai

• Rigel hoặc Algebar [Elgebar] (19/β Ori) 0,18

  < رِجل الجبار rijl[u] al-jabbār Chân của người khổng lồ

• Bellatrix (24/γ Ori) 1,64

  < bellātrix Nữ chiến binh/nữ tướng

• Mintaka [Mentaka, Mintika] (34/δ Ori) – hệ sao đôi 2,25 & 6,85

  < منطقة minţaqa[h] Vành đai (phía tây cực)

• Alnilam [Alnihan, Alnitam] (46/ε Ori) 1,69

  < النظام an-niz̧ām Phân bố của các đường viền ngọc trai.

• Alnitak [Alnitah] (50/ζ Ori) – hệ sao đôi 1,74 và 4,21.

  < النطاق an-niţāq: Vành đai (phía đông cực)

• Trapezium (41/θ Ori), – hệ sao đa hợp với độ sáng biểu kiến lần lượt là 4,98, 5,13, 6,71 và 7,96

  < trapezium < τραπέζιον

• Saif al Jabbar hoặc Algiebba (28/η Ori) 3,35

  < سيف الجبار saif al-jabbār Thanh kiếm của anh hùng vĩ đại

• Hatsya hoặc Na'ir al Saif (44/ι Ori) 2,75

  Na'ir al Saif < نير السيف nair[u] as-saif Đỉnh của kiếm

• Saiph (53/κ Ori) 2,07

  < سيف saif Kiếm

• Meissa hoặc Heka (39/λ Ori) – hệ sao đôi 3,39 và 5,61

  < ? al-maisan ánh sáng tỏa

  < ? al-haq'ah điểm sáng

• Tabit hoặc Hassaleh (1/π Ori) 3,19 – cạnh bên

  < الثابت aθ-θābit Kẻ kiên trì (bất biến, không thay đổi)

• Thabit [Tabit] (xem π Ori) (36/υ Ori) 4,62

  < الثابت aθ-θābit Kẻ kiên trì (bất biến, không thay đổi)

Các sao theo hệ thống danh pháp Bayer:

43/θ Ori 4,98; 61/μ Ori 4,12; 67/ν Ori 4,42; 70/ξ Ori 4,45; 4/ο Ori 4,71; 9/ο Ori 4,06; 7/π Ori 4,64; 2/π Ori 4,35; 3/π Ori 3,68; 8/π Ori 3,71; 10/π Ori 4,47; 17/ρ Ori 4,46; 48/σ Ori – hệ sao đôi 3,77 và 6,65; 20/τ Ori 3,59; 54/χ Ori 4,39 – gần đây; 62/χ Ori 4,64; 37/φ Ori 4,39; 40/φ Ori 4,09; 30/ψ Ori 4,59; 47/ω Ori 4,50; 51/b Ori 4,90; 42/c Ori 4,58; 49/d Ori 4,77; 29/e Ori 4,13; 69/f Ori 4,95; 72/f Ori 5,34; 6/g Ori 5,18; 16/h Ori 5,43; 14/i Ori 5,33; 74/k Ori 5,04; 75/l Ori 5,39; 23/m Ori – hệ sao đôi 4,99 và 7,12; 33/n Ori 5,46; 38/n Ori 5,32; 22/o Ori 4,72; 27/p Ori 5,07; 32/A Ori 4,20

Các sao theo hệ thống danh pháp Flamsteed:

5 Ori 5,33; 11 Ori 4,65; 13 Ori 6,15; 15 Ori 4,81; 21 Ori 5,34; 25 Ori 4,89; 31 Ori 4,71; 35 Ori 5,60; 45 Ori 5,24; 52 Ori 5,26; 55 Ori 5,36; 56 Ori 4,76; 57 Ori 5,92; 59 Ori 5,89; 60 Ori 5,21; 63 Ori 5,67; 64 Ori 5,14; 66 Ori 5,63; 68 Ori 5,76; 71 Ori 5,20; 73 Ori 5,44; 77 Ori 5,19; 78 Ori 5,55

• Orvandil

Các liên kết ngoài

• Tài liệu liên quan đến Orion trên Wikimedia Commons
• Bản đồ chòm sao Orion
• Hướng dẫn chụp ảnh sâu về các chòm sao: Orion
• Trang của Anne Wright về Orion Lưu trữ 2007-02-09 tại Wayback Machine Ghi chú: Góc nhìn chiêm tinh
• Planetarium Melbourne: Chuyến tham quan bầu trời Orion Lưu trữ 2007-10-17 tại Wayback Machine