Chòm sao Thiên Nga

Chòm sao Thiên Nga (天鵝, tên Latin: Cygnus) là một trong 48 chòm sao được Ptolemy ghi nhận và hiện cũng nằm trong số 88 chòm sao chính thức. Chòm sao này mang hình ảnh một con thiên nga, trải rộng trên 804 độ vuông trên bầu trời phía Bắc, đứng thứ 16 về diện tích. Cùng với chòm sao Thiên Ưng và Thiên Cầm, Thiên Nga tạo thành một hình chân vạc trong dải Ngân Hà. Ba ngôi sao chính của ba chòm sao này tạo thành hình Tam giác mùa hè nổi tiếng, và chòm sao này cũng bao gồm một cấu hình sao nổi tiếng được gọi là Bắc Thập tự.

Chòm sao Thiên Nga nằm gần các chòm sao Tiên Vương, Thiên Long, Thiên Cầm, Hồ Ly, Phi Mã và Hiết Hổ. Trong quan niệm xưa, nó được hình dung như một con thiên nga vươn cánh ngang qua dải Ngân Hà và bay về phía Nam.

Những ngôi sao nổi bật

Chòm sao Thiên Nga chứa nhiều ngôi sao sáng và một số thiên thể đáng chú ý.

• Sao Deneb, ký hiệu α Cygni, với độ sáng biểu kiến 1,25, là ngôi sao sáng nhất trong chòm sao Thiên Nga và đứng thứ 20 trên bầu trời. Tên đầy đủ của nó là Deneb el Adige, hay còn gọi là Arided, Aridif hoặc Arrioph, có nghĩa là đuôi của hình thiên nga.
• Deneb là một trong ba ngôi sao hình thành nên mảng sao Tam giác mùa hè. Hai đỉnh còn lại của mảng sao này là sao Sao Chức Nữ trong chòm Thiên Cầm và sao Sao Ngưu Lang thuộc chòm Thiên Ưng.
• Mảng sao Bắc Thập Tự bao gồm các ngôi sao trong chòm sao Thiên Nga, tạo thành đầu, ức, cánh và đuôi của thiên nga.
• Sao Albireo, có nghĩa là cái mỏ, ký hiệu: β Cygni, tạo nên đầu của thiên nga. Albireo có khối lượng lớn gấp 5 lần Mặt Trời và nằm cách chúng ta 385 năm ánh sáng.
• Sao Sadr, còn gọi là Sadir, Sador, ký hiệu: γ Cygni, có nghĩa là ức, có khối lượng lớn gấp 12 lần khối lượng Mặt Trời.
• Sao Gienah, ký hiệu: ε Cygni, trong tiếng Ả Rập có nghĩa là cánh, nằm ở phía đông nam của thiên nga. Đây là sao có chuyển động riêng mạnh nhất trong số các sao trên hình thiên nga. Do sự tiến động của trục Trái Đất, sau khoảng 10.000 năm, Gienah sẽ trở thành sao Bắc Cực thay thế Polaris hiện tại.
• Sao 61 Cygni là một sao mờ, chỉ có thể nhìn thấy bằng mắt thường trong điều kiện quan sát tốt. Đây là ngôi sao đầu tiên có khoảng cách đến Trái Đất được xác định.
• Chòm sao Thiên Nga có khoảng 400 sao biến đổi đã được biết đến, bao gồm ba siêu tân tinh. Một trong những sao biến đổi sáng nhất là Kappa Cygni thuộc nhóm sao biến đổi kiểu Mira Ceti. Tiếp theo là các sao biến đổi U Cygni, P Cygni, SS Cygni, R Cygni, RT Cygni, W Cygni, Z Cygni, V 456 Cygni.
• Nova Cygni là một trong những tân tinh nổi bật được nghiên cứu nhiều.

Các thiên thể đáng chú ý

• Tinh vân Bắc Mỹ (NGC 7000) nằm gần sao Deneb về phía Đông. Tinh vân này được đặt tên theo hình dạng tương tự như châu lục Bắc Mỹ. Tinh vân Pelican (IC 5070) cũng nằm gần đó.
• Tinh vân Veil (NGC 6960, 6962, 6979, 6992, và 6995) nằm gần Epsilon Cygni về phía Nam. Đây là tàn dư của một siêu tân tinh và chiếm khoảng 3 độ góc trên bầu trời.
• Tinh vân Crescent (NGC 6888) nằm giữa Gamma Cygni và Eta Cygni, được hình thành từ sao Wolf-Rayet HD 192163.
• Một số lượng lớn siêu tân tinh đã được quan sát trong Thiên hà Firework (NGC 6946), nằm ở ranh giới giữa chòm sao Thiên Nga và Tiên Vương, nhiều hơn bất kỳ thiên hà nào khác.
• Nguồn tia X Cygnus X-1, gần sao Eta Cygni, là một trong những thiên thể nổi bật nhất trong chòm sao này. Đây là nguồn X-quang đầu tiên được phát hiện trong chòm sao Thiên Nga nhờ máy dò X-quang được phóng lên vũ trụ vào năm 1964.

Lịch sử và truyền thuyết

Truyền thuyết Hy Lạp

Chòm sao này hình dung như một con chim với đôi cánh rộng và cái cổ dài, uyển chuyển khi bay. Trong truyền thuyết Hy Lạp, chòm sao này đại diện cho nhiều con thiên nga khác nhau. Zeus đã giả dạng để quyến rũ Leda, người mẹ của Gemini, Helen của Troia và Clytemnestra.

Sau cái chết của mình, Orpheus đã được biến thành một thiên nga, và được đặt trên bầu trời, bên cạnh cây đàn Lyre (Lyra) của mình.

Có truyền thuyết kể rằng một vị vua tên Cycnus, người bạn hoặc người yêu của Phaëthon, đã cố gắng thuyết phục cha của mình, Apollo, để cho phép cậu lái cỗ xe mặt trời. Khi cỗ xe mất kiểm soát và bị thần Zeus đánh hạ, Cycnus đã lao xuống dòng sông Eridanus để tìm kiếm Phaëthon. Sau nhiều lần thất bại, anh đã biến thành một con thiên nga Cygnus, và hiện nay vẫn có thể thấy trên bầu trời.

Thiên Nga, cùng với các chòm sao khác trong cung Hoàng Đạo như Nhân Mã, Lyra và Aquila, có thể là nguồn cảm hứng cho truyền thuyết về những con chim Stymphalian, một trong mười hai kỳ công của Heracles.

Truyền thuyết Trung Hoa

Trong truyền thuyết Trung Quốc, chòm sao Thiên Nga được coi là cây cầu do những con quạ bay lên trời (鵲橋, 'Ô kiều'), giúp đôi vợ chồng Ngưu Lang và Chức Nữ có thể gặp nhau mỗi năm một lần.

Trong tác phẩm 'Metamorphoses' của Ovid, có ba nhân vật tên Cygnus, tất cả đều biến thành thiên nga. Người đầu tiên liên quan đến Phaethon, là con của Sthenelus và vua xứ Liguria. Người thứ hai là một cậu bé từ Tempe, mong muốn Phyllius tặng ba con vật đã thuần hóa, nhưng khi bị từ chối, cậu đã nhảy từ vách đá trong cơn tức giận và được biến thành thiên nga. Người thứ ba, cũng tên Cygnus, là con trai của Neptune, một chiến binh trong cuộc chiến thành Troia, không thể bị tiêu diệt bởi bất kỳ vũ khí nào. Anh đã bị Achilles giết bằng cách đập nát mặt và khiên của mình, nhưng Neptune đã cứu anh bằng cách biến anh thành một thiên nga.

Liên kết bên ngoài

• Hướng dẫn Ảnh Sâu về Các Chòm Sao: Thiên Nga