Chồn Mặt Sóc

Chồn Mặt Sóc, phát âm tiếng Việt là Mia-kát (Suricata suricatta), còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như cầy vằn, chồn đất, chồn đất châu Phi, hồ cầy, chồn cầy. Đây là một loài động vật có vú nhỏ thuộc Họ Cầy lỏn và là loài duy nhất trong chi Suricata. Chồn mặt sóc sinh sống rộng rãi trong sa mạc Kalahari ở Botswana và Nam Phi, thường tập trung thành bầy từ 20 đến 30 con, thậm chí có thể lên đến 50 con. Loài này có tuổi thọ trung bình từ 12 đến 14 năm.

Tên gọi

Thuật ngữ 'Meerkat' trong tiếng Anh là một từ mượn từ tiếng Afrikaans (phát âm [ˈmeə̯rkɐt]). Từ này có nguồn gốc từ tiếng Hà Lan nhưng đã bị nhầm lẫn. Trong tiếng Hà Lan, 'Meerkat' chỉ 'guenon', một loài khỉ thuộc chi Cercopithecus. Dù 'Meerkat' có nghĩa là 'mèo hồ' trong tiếng Hà Lan, nhưng suricata không thuộc Họ Mèo. Từ này có thể bắt nguồn từ một từ Hà Lan được chuyển thể từ tiếng Phạn markaţa मर्कट = 'vượn'.

Và cả loài chồn mặt sóc cũng như guenon đều không có liên quan gì đến hồ, tên gọi có thể bắt nguồn từ tiếng Hà Lan áp dụng từ tiếng Phạn मर्कट markaṭa, có nghĩa là 'khỉ', có thể được du nhập vào châu Phi qua một thủy thủ Ấn Độ trên tàu của Công ty Đông Ấn Hà Lan. Các thương nhân của Công ty Đông Ấn Hà Lan đã biết đến loài khỉ này, nhưng các người định cư Hà Lan đã gán tên sai cho loài vật ở Mũi Nam Phi.

Phân loài

Có ba phân loài của chồn mặt sóc:

• Suricata suricatta siricata
• Suricata suricatta iona
• Suricata suricatta majoriae

Đặc điểm

Meerkat là loài động vật ăn thịt nhỏ hoạt động chủ yếu vào ban ngày, với trọng lượng trung bình từ 0,62 đến 0,97 kg (1,4 đến 2,1 lb). Sự khác biệt về kích thước giữa con đực và con cái không đáng kể, mặc dù một số con cái trưởng thành có thể nặng hơn. Thân hình và các chân của chúng mảnh mai và dài, chiều dài cơ thể từ 35 đến 50 cm (14 đến 20 in), cộng với đuôi dài khoảng 25 cm (9,8 in). Đuôi của chúng không rậm lông như các loài chồn khác, nhưng khá dài và mảnh, với đầu đuôi có màu đen nâu hoặc nâu đỏ sẫm, gần bằng chiều dài cơ thể. Meerkat sử dụng đuôi để giữ thăng bằng khi đứng trên hai chân sau.

Khuôn mặt của chúng có hình dạng giống như hình chóp, nhọn dần về phía mũi, với mũi có màu nâu. Xung quanh mắt và tai có những mảng màu đen, tai nhỏ và có hình lưỡi liềm có thể khép lại để tránh đất khi đào hố. Giống như mèo, meerkat có hai mắt nhìn về phía trước, giúp nhận diện nguy hiểm và mối đe dọa từ xa khi đứng thẳng trên hai chân sau để quan sát và cảnh báo cho đồng bọn.

Meerkat có móng chân cứng và không thể thu lại như mèo, dài khoảng 2 cm (0,79 inch) với móng vuốt cong dùng để đào hố và tìm kiếm thức ăn. Móng vuốt cũng giúp chúng bám leo lên cây bằng hai chân sau. Chân của meerkat dài và mảnh, mỗi bàn chân có bốn ngón. Lông trên lưng của chúng có sọc nâu xám nhạt hoặc nâu, với các vệt sáng từ gốc đuôi đến vai, đặc trưng cho từng cá thể. Phần bụng có lông thưa, màu sáng với những đốm và da bên dưới có màu đen. Meerkat thường đứng trên hai chân sau vào buổi sáng sớm để hấp thụ nhiệt sau đêm lạnh của sa mạc.

Tập tính

Meerkat là loài động vật đào hang nhỏ, sinh sống trong những hệ thống hang rộng lớn với nhiều lối ra vào và thường chỉ rời khỏi vào ban ngày, trừ khi cần tránh nóng vào buổi chiều. Chúng sống theo cách có trật tự, với số lượng trung bình từ 20 đến 30 cá thể. Các Meerkat trong cùng một nhóm thường xuyên chải lông cho nhau để tăng cường sự gắn bó xã hội. Cặp đầu đàn thường phát ra mùi hương đặc trưng để thể hiện quyền lực trong nhóm. Hành vi này cũng xuất hiện khi các thành viên trong đàn được đoàn tụ sau thời gian ngắn rời khỏi nhau. Đặc biệt là khi tất cả các meerkat đều là anh chị em hoặc con cái của cặp đầu đàn.

Meerkat thể hiện sự quan tâm lẫn nhau trong nhóm bằng cách cử một hoặc nhiều con đứng canh gác trong khi những con khác tìm kiếm thức ăn hay chơi đùa, để cảnh báo khi có nguy hiểm. Khi một kẻ săn mồi được phát hiện, các Meerkat lính gác kêu một tiếng cảnh báo, và các thành viên khác sẽ chạy và ẩn vào những hốc nhỏ trong lãnh thổ của chúng. Meerkat lính gác là con đầu tiên quay lại từ các hang và tìm kiếm kẻ săn mồi, liên tục hét để báo cho các con khác dưới hang. Nếu không có mối đe dọa, các Meerkat lính gác dừng tín hiệu và các thành viên khác có thể ra ngoài cảm thấy an toàn.

Meerkat cũng chăm sóc con non trong nhóm. Những con cái chưa sinh sản thường chăm sóc các cặp thừa kế đầu đàn nhỏ, trong khi các con cái đầu đàn không ở chung với phần còn lại của nhóm. Nó cũng bảo vệ con non khỏi những mối nguy hiểm mà chúng tự gây ra khi chưa đủ trưởng thành. Khi có nguy cơ, con cái chuẩn bị bảo vệ chúng, nếu chưa thể rút lui vào hang, nó gom các con non lại và nằm che chắn cho chúng. Meerkat còn được biết đến với việc chia sẻ hang với Mongoose vàng và Sóc đất, loài không tranh giành nguồn thức ăn. Đôi khi, chúng phải chia sẻ hang với loài rắn.

Như nhiều loài khác, Meerkat trẻ học bằng cách quan sát và bắt chước hành vi của các cá thể trưởng thành, mặc dù những con trưởng thành cũng tham gia vào các hoạt động huấn luyện. Ví dụ, Meerkat trưởng thành dạy chúng cách loại bỏ nọc độc khi ăn bọ cạp và cách săn mồi. Trong cấu trúc bầy đàn, những con meerkat khỏe mạnh đôi khi giết chết các thành viên trẻ để nâng cao vị trí của chúng. Các Meerkat yếu hơn giết con của các thành viên cấp cao để cải thiện cơ hội cho con của mình. Hiện nay, chúng còn được đưa vào giải trí tại các lễ hội, bao gồm các cuộc thi đấu vật và đua tốc độ.

Tiếng kêu

Âm thanh của Meerkat có thể mang nhiều ý nghĩa khác nhau, với các tiếng kêu đặc trưng để chỉ động vật ăn thịt và mức độ khẩn cấp của tình hình. Ngoài các tiếng kêu báo động, meerkat còn phát ra tiếng hét hoảng sợ, tiếng kêu gọi tập hợp và điều động đàn. Tiếng kêu của Meerkat có thể từ nhẹ nhàng, kêu ré, gầm gừ cho đến la hét, tùy thuộc vào tình huống. Các tiếng kêu báo động của Meerkat thay đổi tùy thuộc vào việc chúng quan sát thấy chim săn mồi trên không hay động vật ăn thịt trên mặt đất.

Hơn nữa, đặc điểm âm thanh của tiếng kêu sẽ thay đổi theo mức độ khẩn cấp của mối nguy hiểm. Do đó, đã xác định được 6 loại âm thanh báo động với 6 ý nghĩa khác nhau: âm thanh thấp, trung bình và cao cho động vật ăn thịt trên không, và âm thanh liên tục lặp lại khi có mối nguy cấp bách. Meerkat phản ứng khác nhau tùy thuộc vào tiếng báo động về động vật ăn thịt trên cạn hay trên không. Ví dụ, khi nghe tiếng báo động khẩn cấp về động vật ăn thịt trên mặt đất, meerkat có xu hướng tìm nơi ẩn náu và quan sát xung quanh. Ngược lại, khi nghe tiếng báo động về động vật ăn thịt trên không, meerkat thường thu mình và nằm im, đôi khi nhìn lên bầu trời.

Tập tính ăn

Meerkat chủ yếu ăn côn trùng, nhưng cũng tiêu thụ thằn lằn, rắn, bọ cạp, nhện, cây, trứng, động vật có vú nhỏ, rết, cuốn chiếu và thỉnh thoảng là những con chim nhỏ và nấm (Kalaharituber pfeilii). Chúng có khả năng miễn dịch với một số loại nọc độc, bao gồm cả nọc độc mạnh của bọ cạp ở Sa mạc Kalahari. Không giống như con người, Meerkat không tích trữ chất béo dư thừa trong cơ thể, vì vậy chúng phải tìm kiếm thức ăn hàng ngày.

Meerkat tìm kiếm thức ăn theo nhóm, với một thành viên đóng vai trò 'lính gác' để cảnh giác động vật ăn thịt trong khi các con khác tìm kiếm thức ăn. Nhiệm vụ canh gác thường kéo dài hơn một giờ. Một Meerkat có thể đào lỗ với số lượng cát tương đương khối lượng cơ thể nó chỉ trong vài giây. Meerkat con bắt đầu học cách tìm kiếm thức ăn từ khoảng 1 tháng tuổi, tiếp thu kỹ năng săn mồi từ các thành viên kỳ cựu trong nhóm, những người đóng vai trò như gia sư cho chúng. 'Lính gác' Meerkat đứng yên quan sát khi khu vực kiếm ăn là an toàn. Nếu đàn Meerkat gặp nguy hiểm, nó sẽ phát ra tiếng la hét lớn để cảnh báo cả đàn tìm nơi trú ẩn.

Sinh sản

Một Meerkat trong sa mạc Kalahari đạt độ trưởng thành khoảng một năm tuổi và có thể sinh từ 1 đến 5 con mỗi lứa, trong đó ba con mỗi lứa là phổ biến nhất. Meerkat hoang dã có thể sinh đến bốn lứa mỗi năm. Chúng là loài sinh sản nhanh và có thể sinh con quanh năm, nhưng chủ yếu vào mùa ấm áp. Những con non bắt đầu rời khỏi hang khi khoảng ba tuần tuổi. Khi các meerkat con sẵn sàng rời hang, toàn bộ gia tộc meerkat sẽ đứng quanh hang để quan sát. Một số con non cố gắng thể hiện bản thân để thu hút sự chú ý của đàn.

Không có màn 'tỏ tình' hay nghi lễ nào, giao phối chỉ xảy ra khi con cái đã sẵn sàng. Con đực thường áp dụng tư thế ngồi trong khi giao phối. Thời gian mang thai của con cái kéo dài khoảng 11 tuần, và các con non được sinh ra và bú sữa mẹ trong hang dưới lòng đất. Tai của con non mở ra khoảng 15 ngày và chúng mở mắt từ 10 đến 14 ngày tuổi. Chúng cai sữa khoảng từ 49 đến 63 ngày tuổi và không thể đi lại cho đến khi ít nhất 21 ngày tuổi, lúc này luôn có con trưởng thành bên cạnh. Sau một tuần hoặc lâu hơn, chúng bắt đầu tham gia tìm kiếm thức ăn cùng các con lớn.

Thông thường, Meerkat giao phối theo từng cặp đôi. Chúng có xu hướng tiêu diệt những con không phải do mình sinh ra để đảm bảo rằng con của chúng có cơ hội sống sót tốt nhất. Những cặp đầu đàn có thể trục xuất hoặc tấn công những bà mẹ có con vi phạm quy tắc. Nhóm mới thường hình thành từ những con bị trục xuất, kết hợp với những con đực lang thang để tạo thành bầy đàn mới. Nếu cặp đầu đàn là bà con ruột thịt (chẳng hạn khi con cái đầu đàn chết và được thay thế bởi con cái của nó), chúng sẽ không giao phối với nhau mà thay vào đó, những con cái giao phối với những con đực từ bầy khác. Do đó, những con đang mang thai có xu hướng ăn thịt những con non của các con khác trong đàn.

Thích nghi

Một nhóm Meerkat có thể bị tiêu diệt do bị động vật ăn thịt tấn công, hoặc nếu cặp đầu đàn không có khả năng sinh sản, hay do nạn đói, hạn hán hoặc dịch bệnh. Nhóm Meerkat mới thường hình thành từ những con cái bị trục xuất kết hợp với những con đực lẻ loi để tìm kiếm bạn đời. Số lượng của nhóm này thường dao động từ 2 đến 5 con. Số lượng thành viên trong mỗi đàn có thể thay đổi để thích ứng với hoàn cảnh. Một đàn quá đông có thể phải phân tán rộng rãi để tìm đủ thức ăn. Vì vậy, khi cần ẩn náu khẩn cấp, các thành viên có thể tranh giành chỗ trú ẩn ở các cửa hang khác nhau, dẫn đến việc dễ bị động vật ăn thịt tấn công.

Hình ảnh

Liên kết bên ngoài

• Đa dạng động vật – Meerkat, Đại học Michigan
• Yêu cầu về Meerkat đang gia tăng – BBC Nottingham