Chùa

Chùa hay tự viện là công trình kiến trúc phục vụ mục đích tôn thờ. Chùa được xây dựng phổ biến ở các quốc gia Nam Á, Đông Á và Đông Nam Á, và thường là nơi thờ cúng Phật. Nhiều chùa có điểm tương đồng với các chùa tháp Ấn Độ, nơi lưu giữ Xá-lị và chôn cất các vị thánh, thường có nhiều tháp bao quanh. Chùa là biểu tượng của Chân như, được nhân cách hóa bằng hình ảnh một đức Phật thờ giữa chùa. Nhiều chùa được thiết kế theo hình thức Man-đa-la, với một trục trung tâm và các vị Phật ở bốn phương. Cũng có những chùa nhiều tầng, tượng trưng cho Ba thế giới (tam giới), các cấp độ của Thập địa Bồ Tát. Một số chùa được xây dựng với tám mặt, biểu trưng cho Pháp luân hoặc Bát chính đạo.

Chùa cũng là nơi sinh hoạt của các sư, tăng ni (hoặc ni nếu là chùa nữ), nơi họ thực hành, tu tập và giảng dạy giáo lý Phật giáo. Tại đây, tất cả mọi người, dù là tín đồ hay không, đều có thể đến thăm, nghe giảng kinh hay tham gia các nghi lễ tôn giáo. Từ 'chùa chiền' trong Hán-Việt còn có nghĩa là 'tự viện', nơi đặt tượng Phật và là chỗ cư trú của các tăng ni. Hiện nay, chùa còn được gọi bằng các từ Hán-Việt như 'Tự', 'Quán', 'Am'.

Tháp chùa

Trong kiến trúc Phật giáo phương Đông, một đặc trưng nổi bật của chùa và các thánh tích đạo Phật là tháp (塔), còn được gọi bằng các tên như Tháp-bà, Cao hiển xứ, Miếu, Linh miếu, Bảo tháp.

Từ xưa, tháp chủ yếu được dùng để lưu giữ xá lị của các vị Phật hoặc các bậc Thánh. Tháp cũng được xây dựng tại các thánh tích quan trọng để kỷ niệm các sự kiện trong cuộc đời của Đức Thích Ca Mâu Ni (Lâm-tì-ni, Giác Thành, Câu-thi-na, Vương xá). Dưới triều đại vua A-dục vào thế kỷ thứ 3, nhiều tháp đã được xây dựng để thờ các vị thánh và vẫn còn tồn tại đến ngày nay.

Một số tháp không chỉ chứa xá lị mà còn lưu giữ kinh điển, tranh tượng. Một trong những tháp lớn nhất còn tồn tại ngày nay là Bô-rô-bu-đua ở Indonesia. Tháp còn là đối tượng của thiền quán và thường mang nhiều ý nghĩa tượng trưng. Các bậc thang trên tháp đôi khi biểu hiện các khái niệm Đại thừa, như bốn bậc từ, bi, hỉ, xả hay mười bậc Thập địa. Tại Kiến-chí, Ấn Độ, người ta tìm thấy những tháp cổ nhất, thường có hình bán cầu xây trên nền hình tròn, với các cấu trúc bằng đá trên bán cầu. Trong tháp thường chứa các hộp đựng xá-lị, có hình dạng tháp và được làm từ vật liệu quý, đặt giữa bán cầu hoặc trên đỉnh. Các tháp tại Kiến-chí đã ảnh hưởng đến việc xây dựng các kiến trúc tương tự, kể từ đầu Công nguyên, và ảnh hưởng đến thiết kế chùa ở Trung Quốc, Nhật Bản và Việt Nam.

Một kiểu kiến trúc tháp khác, bắt nguồn từ Càn-đà-la (Tây Bắc Ấn Độ), thay vì nền hình tròn phẳng, sử dụng nền hình ống chia thành nhiều đoạn. Phần bán cầu cũng được kéo dài ra, nhưng nhỏ hơn so với nền hình ống trước đó. Phần trên bán cầu cũng được mở rộng, chia thành nhiều tầng, tạo thành hình nón. Vào khoảng thời gian từ năm 150 đến 400 Công nguyên, phần gốc hình ống đã biến thành hình vuông và trở nên phổ biến ở Nam Á.

Tại Tây Tạng, kiến trúc tháp gắn liền với giáo lý Đại thừa. Bốn bậc thấp nhất của tháp biểu trưng cho bốn tâm từ, bi, hỉ, xả. Trên bốn bậc đó là mười bậc đại diện cho mười cấp độ tu học của Bồ Tát (Thập địa). Trung tâm tháp thường chứa một cấu trúc hoặc linh ảnh biểu trưng cho Bồ-đề tâm. Trên đỉnh tháp là 13 tầng tượng trưng cho các phương pháp truyền pháp khác nhau, trên cùng là hoa sen năm cánh đại diện cho Ngũ Phật, và cao nhất là hình mặt trời tượng trưng cho Chân như.

Các chùa và tháp nổi bật

• Chùa Bái Đính, ngôi chùa lớn nhất Đông Nam Á
• Chùa Thầy, nơi thờ Từ Đạo Hạnh, là một trong những địa điểm tâm linh nổi tiếng tại Hà Nội
• Chùa Phật Tích, nơi lưu giữ nhiều báu vật quý giá thời Lý như tượng A-di-đà, tượng các loài thú và nhiều vật phẩm quý hiếm khác
• Chùa tháp Gốm Nam Kinh, Trung Quốc