Chuẩn bị bài học Sự Tiến Triển của Từ Vựng - Bài 4, Sách Giáo Khoa Ngữ Văn Lớp 9, Trang 55

Cùng với sự phát triển của xã hội, từ vựng trong ngôn ngữ tiếng Việt ngày càng phong phú và đa dạng. Việc học bài Sự Tiến Triển của Từ Vựng trong chương trình Ngữ Văn lớp 9 sẽ giúp các bạn học sinh hiểu rõ hơn về hiện tượng này.

Dưới đây là tài liệu Soạn văn 9: Sự Tiến Triển của Từ Vựng. Hy vọng rằng nó sẽ hữu ích cho quá trình chuẩn bị bài học của các bạn học sinh.

Soạn bài Sự Tiến Triển của Từ Vựng - Mẫu 1

I. Sự Thay Đổi và Phát Triển của Từ Vựng

1. Trong bài thơ “Vào nhà ngục Quảng Đông” sáng tác của Phan Bội Châu (Ngữ Văn 8, tập Một) có câu “Bủa tay ôm chặt bồ kinh tế”.

- Từ “kinh tế” trong bài thơ được hiểu là từ cụm từ “kinh bang tế thế” có nghĩa là trị nước cứu dân.

- Ngày nay, chúng ta hiểu “kinh tế” là tổng thể các hoạt động sản xuất và tái sản xuất của cải vật chất phục vụ con người và xã hội (khác với nghĩa từ mà Phan Bội Châu đã sử dụng).

- Nhận xét: Nghĩa của từ có thể thay đổi theo thời gian, được hoàn thiện và phát triển hơn.

2. Đọc kĩ các câu sau (trích từ Truyện Kiều của Nguyễn Du), chú ý đến những từ in đậm.

- Nghĩa của các từ:

• Xuân: thời điểm đánh dấu sự đổi mới và tươi mới, là mùa bắt đầu của sự sống mới, thường được coi là khởi đầu của năm mới.
• Tay: phần của cơ thể từ vai đến ngón tay, được sử dụng để thực hiện các hoạt động hàng ngày như cầm, nắm.

- Từ “xuân” trong câu: “Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân” mang ý nghĩa gốc; trong câu “Ngày xuân em hãy còn dài” diễn đạt ý nghĩa chuyển (tượng trưng cho tuổi trẻ).

=> Chuyển nghĩa qua hình ảnh ẩn dụ (về phẩm chất).

- Từ “tay” trong câu “Giở kim thoa với khăn hồng trao tay” biểu hiện ý nghĩa gốc; trong câu “Cũng phường bán thịt cũng tay buôn người” ám chỉ kỹ năng thành thạo trong nghề nghiệp.

=> Chuyển nghĩa qua phương thức bóng bẩy (phần của cơ thể con người).

II. Thực hành

Câu 1. Từ chân trong những câu sau có nhiều ý nghĩa. Hãy xác định:

- Từ chân với ý nghĩa gốc ở câu: a

- Từ chân với ý nghĩa chuyển dùng phương thức ám chỉ: b, c

- Từ chân được sử dụng với ý nghĩa chuyển qua phương thức ám chỉ: d

Câu 2.

Từ trà trong trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua (mướp đắng) có nghĩa chuyển. Nó tương tự với nghĩa gốc của từ trà (trong từ điển tiếng Việt) ở việc chỉ sản phẩm thực vật, đã được xử lý hoặc chế biến ở dạng khô, sẵn sàng để pha thành nước uống.

Câu 3. 

Nghĩa chuyển của từ đồng hồ trong các từ đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng… chỉ những đồ vật có hình dáng giống với chiếc đồng hồ, được sử dụng để đo một đơn vị cụ thể.

Câu 4. Hãy tìm ví dụ để minh chứng các từ hội chứng, ngân hàng, sốt, vua là từ đa nghĩa.

- Hội chứng:

• Nghĩa gốc: tập hợp các triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh (Ví dụ: hội chứng viêm màng não…).
• Nghĩa chuyển: tập hợp các hiện tượng, sự kiện (thường là không tốt) cùng xuất hiện ở nhiều người, nhiều nơi của một tình trạng, một vấn đề xã hội (Ví dụ: hội chứng ly hôn).

- Ngân hàng:

• Nghĩa gốc: tổ chức kinh tế hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lý các nghiệp vụ về tiền tệ, tín dụng (Ví dụ: ngân hàng BIDV…).
• Nghĩa chuyển: kho lưu trữ những thành phần, bộ phận của cơ thể để sử dụng khi cần (Ví dụ: ngân hàng máu...).

- sốt:

• Nghĩa gốc: nâng cao nhiệt độ của cơ thể vượt quá mức bình thường do bị ảnh hưởng của bệnh tật (Ví dụ: hạ sốt…).
• Nghĩa chuyển: tăng lên một cách đột ngột và tạm thời về nhu cầu hoặc giá cả (Ví dụ: sốt đất), còn nóng và mới từ bếp ra (Ví dụ: cơm sốt).

- vua:

• Nghĩa gốc: cá nhân đứng đầu nhà nước, thường lên ngôi bằng cách kế vị (Ví dụ: nhà vua…).
• Nghĩa chuyển: người được xem là tối cao và không ai sánh kịp trong một lĩnh vực nào đó (Ví dụ: vua đầu bếp…).

Câu 5. Đọc câu thơ trong SGK:

- Câu thơ “Mặt trời trong lăng rất đỏ” được áp dụng phép tu từ ẩn dụ. Giữa “mặt trời” và “Bác Hồ” có những đặc điểm tương đồng với nhau.

- Đây không phải là sự mở rộng nghĩa của từ. Bởi vì sự chuyển dụng nghĩa trong câu thơ thứ hai chỉ xuất hiện trong bài thơ trên, không phổ biến rộng rãi.

III. Bài tập ôn luyện

Cho các câu thơ sau:

a.

Biển như tưởng bềnh bồng
Nhưng mênh mông như trời.

(Bé nhìn biển, Trần Mạnh Hảo)

b.

Những ngày xa cách nhau
Biển bạc đầu chứa đựng nỗi nhớ.

(Thuyền và biển, Xuân Quỳnh)

- Tìm trong từ điển và chỉ ra ý nghĩa của 'biển'.

- 'Biển' được sử dụng với nghĩa gốc ở câu nào, và với nghĩa chuyển ở câu nào?

- Nghĩa của 'biển' được chuyển theo cách nào?

- Liệu đây có phải là sự phát triển nghĩa của từ không? Vì sao?

Đề xuất:

- Biển: Phạm vi nước mặn rộng lớn trên bề mặt của Trái Đất.

- Trong câu a, 'biển' mang ý nghĩa gốc, trong câu b, nó mang ý nghĩa chuyển.

- 'Biển' đã chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ, với sự tương đồng về phẩm chất.

- Không thể xem đây là sự phát triển nghĩa của từ. Trong trường hợp này, nhà thơ sử dụng sự tương đồng giữa biển và em, để thể hiện tâm trạng trữ tình của nhân vật, là nỗi nhớ thương của em với anh - thuyền. Việc chuyển nghĩa này chỉ mang tính chất tạm thời, được nhà thơ sử dụng trong tác phẩm của mình mà không được sử dụng rộng rãi.

Soạn bài Sự phát triển của từ vựng - Mẫu 2

I. Thực hành

Câu 1. Từ chân trong các câu sau là từ đa nghĩa. Hãy xác định:

• Từ chân ở câu a được sử dụng với nghĩa gốc.
• Từ chân ở các câu b, c được sử dụng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
• Từ chân ở câu d được sử dụng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ.

Câu 2.

Từ trà trong trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua (mướp đắng) được sử dụng với nghĩa chuyển. Nó tương đồng với nghĩa gốc của từ trà (trong từ điển tiếng Việt) ở điểm là chỉ sản phẩm thực vật, đã qua xử lý hoặc chế biến ở dạng khô, dùng để pha nước uống.

Câu 3.

Nghĩa chuyển của từ đồng hồ trong các từ đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng… ám chỉ những vật phẩm có hình dáng tương tự chiếc đồng hồ, được sử dụng để đo lường một đơn vị nào đó.

Câu 4. Hãy tìm ví dụ để chứng minh các từ hội chứng, ngân hàng, sốt, vua là những từ đa nghĩa.

- Hội chứng:

• Nghĩa gốc: tập hợp các triệu chứng cùng xuất hiện của một căn bệnh (Ví dụ: hội chứng viêm màng não…).
• Nghĩa chuyển: tập hợp các hiện tượng, sự kiện (thường là không tốt) cùng xuất hiện ở nhiều người, nhiều nơi của một tình trạng, một vấn đề xã hội (Ví dụ: hội chứng ly hôn).

- Ngân hàng:

• Nghĩa gốc: tổ chức hoạt động trong lĩnh vực kinh doanh và quản lý các giao dịch tiền tệ, tín dụng (Ví dụ: ngân hàng BIDV…).
• Nghĩa chuyển: nơi lưu trữ các thành phần, bộ phận của cơ thể để sử dụng khi cần thiết (Ví dụ: ngân hàng máu...).

- sốt:

• Nghĩa gốc: tăng nhiệt độ cơ thể lên quá mức bình thường, do bị bệnh (Ví dụ: hạ sốt…).
• Nghĩa chuyển: tăng mạnh một cách đột ngột, tạm thời về nhu cầu hoặc giá cả (Ví dụ: sốt đất), còn đang nóng, vừa mới nấu xong ở bếp xuống (Ví dụ: cơm sốt).

- vua:

• Nghĩa gốc: người đứng đầu của quốc gia, thường đạt được quyền lực thông qua việc kế vị (Ví dụ: nhà vua…).
• Nghĩa chuyển: người được coi là xuất sắc nhất, không ai vượt qua trong một lĩnh vực cụ thể (Ví dụ: vua đầu bếp…).

Câu 5. Đọc câu thơ trong SGK:

- Câu thơ “Mặt trời trong lăng rất đỏ” ám chỉ một sự so sánh tinh tế. Trong câu thơ này, 'mặt trời' và 'Bác Hồ' chia sẻ những phẩm chất tương đồng với nhau.

- Điều này không phải là một ví dụ về sự phát triển nghĩa của từ. Vì sự chuyển nghĩa trong câu thơ thứ hai chỉ được nhà thơ sử dụng trong tác phẩm cụ thể này, không được sử dụng rộng rãi.

II. Bài tập ôn luyện

Giải thích ý nghĩa của từ “xuân” trong các câu sau:

Mùa xuân là thời kỳ trồng cây
Đất nước ngày càng phồn thịnh

(Hồ Chí Minh)

Gợi ý:

- Từ xuân trong câu “ Mùa xuân là thời kỳ trồng cây ”: mùa chuyển giao từ đông sang hạ, thời tiết ấm dần lên, thường được coi là bắt đầu của một năm mới.

=> Đây là nghĩa gốc.

- Từ xuân trong câu “ Làm cho đất nước càng ngày càng xuân ”: đề cập đến tình trạng phồn thịnh, phát triển của đất nước.

=> Đây là nghĩa chuyển.