Khi đối mặt với tình hình đất nước bị xâm lược, tác phẩm của Trần Quốc Tuấn không chỉ là một tác phẩm văn chương hùng vĩ từ thời cổ đại mà còn là biểu hiện rõ ràng của lòng yêu nước sâu sắc và tinh thần trách nhiệm trước mối đe dọa từ ngoại xâm.
Đúng như nhận xét, bài Hịch tướng sĩ thể hiện mạnh mẽ lòng yêu nước của Trần Quốc Tuấn trong bối cảnh đất nước đang phải đối mặt với nguy cơ bị xâm lược.
Với lòng yêu nước, Trần Quốc Tuấn không thể làm ngơ trước hành động ganh ghét của sứ giả nhà Nguyên mà đã đầy thái độ chỉ trích, khinh bỉ chúng như lũ diều hâu dê chó, hổ đói; để lộ ý chống lại, khinh bỉ bọn giả dối và tham lam, muốn chiếm đoạt tài nguyên của đất nước.
'...thác mệnh Hốt Tất Liệt để đòi ngọc lụa; để thỏa lòng tham không chấp nhận, lấy hiệu Vân Nam Vương để thu bạc vàng, để lấy tất cả từ kho tài sản có hạn...'
Vì lòng yêu nước, Trần Quốc Tuấn đã bỏ qua việc ăn uống, mất ngủ, đau lòng vì chưa có cơ hội 'xé thịt, cởi da, nuốt gan, uống máu quân thù' để giải tỏa cơn tức giận. Ông sẵn sàng hy sinh để đất nước đạt được tự do và độc lập. Ông viết: 'Dù cho cả ngàn xác này bị xé da, đặt trong vỏ ngựa, ta vẫn sẵn lòng'.
Điều dễ hiểu là nếu không có tình yêu nước mãnh liệt, Trần Quốc Tuấn sẽ không cảm thấy đau đớn và căm phẫn như vậy!
Bên cạnh đó, bài Hịch tướng sĩ cũng ca ngợi tinh thần trách nhiệm của các tướng sĩ trước tình hình đất nước đang đối diện với nguy cơ bị xâm lược, chỉ trích sự thờ ơ, thụ động của những người chỉ biết tận hưởng sự sung sướng mà không có trách nhiệm.
Ông đã thông minh thể hiện lòng yêu thương của mình đối với các tướng sĩ, cùng với tinh thần đồng lòng và cộng tác của mình để kích thích sự nhận thức của họ. Cách diễn đạt của ông rất chân thành và sâu sắc: '...nếu không có áo, ta sẽ tặng áo; không có đồ ăn, ta sẽ tặng cơm; nếu quan chức thấp hèn, ta sẽ thăng chức cho họ; nếu họ lương yếu, ta sẽ trợ cấp...'
Tiếp theo, thông qua các hình ảnh biểu tượng đầy xúc động, ông đã minh họa những hậu quả nghiêm trọng sẽ đối mặt không chỉ với ông mà còn với gia đình của những tướng sĩ không trách nhiệm đó, nếu đất nước rơi vào tay kẻ thù. Bằng cách sử dụng cấu trúc từ dồn dập “không chỉ ... mà... cũng” lặp đi lặp lại, ông đã nêu bật những hậu quả đáng sợ, những đau khổ của nhân dân mất nước, Tổ quốc mất độc lập và tự do:
'... Không chỉ phải mất những tài sản của chúng tôi mà còn mất hết tất cả những gì của các ngươi; không chỉ có quyền thừa kế của chúng tôi mà còn phải chịu khổ khó của các ngươi, không chỉ có sự tôn kính của triều đình mà còn phải chịu bị đạp nát...'
Tinh thần trách nhiệm của ông cũng được thể hiện qua việc viết Binh thư yếu lược để hướng dẫn các tướng sĩ. Ông tin rằng, yên nước có nghĩa là phải đảm nhận trách nhiệm bảo vệ nước, phải thực hiện những hành động cụ thể để giải cứu đất nước khỏi sự xâm lược của quân địch. Trần Quốc Tuấn đã thể hiện lòng yêu nước và trách nhiệm của một chỉ huy trong cuộc chiến chống lại quân Nguyên. Chính sự yêu nước mạnh mẽ và tinh thần trách nhiệm cao đã thúc đẩy lòng kiên trì và chiến thắng trong lòng tướng sĩ lúc ấy.
Nhờ sự hiểu biết sâu sắc về tâm trạng của kẻ thù, nhận thức rõ ràng về nguy cơ của Tổ quốc, ông đã chứng minh rằng sự mất mát của mỗi quan tướng đều liên quan đến sự thành bại của cuộc chiến; lợi ích cá nhân của họ không thể tách rời khỏi lợi ích cao quý của Tổ quốc. Chính vì vậy, bài Hịch tướng sĩ đã phản ánh một tinh thần yêu nước sâu sắc và một ý thức trách nhiệm rõ ràng và chân thành của Hưng Đạo Đại Vương...