Chuối cơm

Chuối cơm hay chuối già (danh pháp: Musa × paradisiaca) là một giống chuối được trồng rộng rãi trong nông nghiệp, có nguồn gốc từ sự lai ghép giữa chuối rừng (Musa acuminata) và chuối hột (Musa balbisiana), đã được con người thuần hóa từ rất lâu. Danh pháp M. paradisiaca của Linnaeus ban đầu chỉ dành cho chuối lá hoặc chuối nấu ăn, nhưng hiện nay bao gồm cả các giống lai trồng để ăn hoặc làm món tráng miệng. Danh pháp Musa sapientum mà Linnaeus đặt cho chuối tráng miệng đã trở thành danh pháp đồng nghĩa của Musa × paradisiaca.

Nguồn gốc

Hầu hết các giống chuối nông nghiệp hiện nay đều là kết quả của sự lai tạo giữa chuối rừng (M. acuminata) và chuối hột (Musa balbisiana). Người Đông Nam Á được cho là đã thuần hóa M. acuminata đầu tiên. Khi cây lan rộng về phía Tây Bắc, tiếp xúc với vùng có M. balbisiana, sự giao phối giữa hai loài đã xảy ra, dẫn đến sự phát triển của nhiều giống cây trồng khác nhau.

Đã có hàng trăm giống cây trồng từ hai loài này được phân loại, với nhiều đặc điểm khác nhau nhưng đều là trung gian giữa các tổ tiên. Cây chuối thường cao từ 2–9 m (7–30 ft) khi trưởng thành. Phần trên mặt đất của cây là 'thân giả', bao gồm lá và phần gốc kết hợp. Mỗi thân giả có thể ra một cuống hoa duy nhất. Sau khi ra quả, thân giả sẽ chết, nhưng các nhánh có thể phát triển từ gốc cây. Chuối trồng thường không có hạt hoặc phấn hoa.

Phân loại

Ban đầu, Linnaeus phân loại cây chuối thành hai loài: Musa paradisiaca cho những loài dùng làm chuối nấu và Musa sapientum cho chuối tráng miệng. Sau đó, người ta phát hiện rằng cả hai 'loài' này thực chất là các giống lai giữa hai loài hoang dã, M. acuminata và M. balbisiana. Hiện tại, tên gọi chính thức là M. × paradisiaca L. Theo phân loại hiện đại, danh pháp M. × paradisiaca bao gồm cả M. paradisiaca gốc và M. sapientum, sau này trở thành danh pháp đồng nghĩa của M. × paradisiaca.

Trước thời Linnaeus, chuối tiêu được gọi là Mufa serapionis, như Maria Sybilla Merian đã đề cập trong cuốn sách của bà, Metamorphosis Insectorum Surinamensium, xuất bản năm 1705.

Để giải quyết sự đa dạng lớn của chuối trồng, các nhà thực vật học trước đây đã đưa ra nhiều danh pháp hiện được coi là đồng nghĩa của M. × paradisiaca, ví dụ như M. corniculata Lour., dùng cho các loại chuối có quả lớn như sừng bò. Hiện nay, các giống trồng chuối được phân loại theo nhóm và phân nhóm trong danh pháp giống cây trồng. Do đó, M. × paradisiaca vừa là danh pháp loài vừa là giống cây trồng. Xem danh sách giống chuối để biết thêm chi tiết về cách phân loại và đặt tên cho giống chuối.

Mô tả

Chuối tiêu là loại cây thảo, thường được chia thành ba loại: tiêu lùn, tiêu vừa và tiêu cao. Đặc điểm của từng loại như sau:

• Chuối tiêu lùn: cây cao từ 1,2 - 1,5 m, có thân lớn và lá rộng.
• Chuối tiêu vừa: cây cao từ 2 - 3,5 m. Trong loại này, có chuối tiêu trắng và chuối tiêu hồng. Chuối tiêu hồng khi chín có vỏ quả vàng tươi, thịt quả màu vàng; trong khi chuối tiêu trắng có thịt quả nhạt hơn; quả chín vào mùa hè có vỏ xanh, còn chín vào mùa đông có màu vàng. Về chất lượng, chuối tiêu hồng thường tốt hơn chuối tiêu trắng.
• Chuối tiêu cao: cây cao từ 2,5 - 5 m, chịu khô hạn tốt, quả lớn hơn và năng suất cao.

Rễ chuối tiêu có dạng củ lớn. Cây có thân giả, thẳng và tròn mềm như các loại chuối khác. Lá chuối tiêu dài, rộng, hình bầu dục, màu xanh đậm, mọc sát nhau, có eo lá màu tím đỏ, gốc lá nhọn và sâu, có bẹ; cuống lá tròn và có rãnh. Khi ra quả, mỗi buồng chuối có từ 6 đến 8 nải, mỗi nải chứa khoảng 12 quả. Quả chuối tiêu cong như lưỡi liềm, vỏ xanh đậm khi chưa chín và chuyển sang vàng tươi khi chín. Thịt quả vàng nõn, thơm và ngọt.

Sinh thái

Khí hậu

Chuối tiêu phát triển tốt nhất trong khí hậu ấm áp và ẩm ướt, với lượng mưa phân bố đều quanh năm. Nhiệt độ lý tưởng là từ 15-35°C. Chuối tiêu cần lượng mưa hàng tháng khoảng 200-220 mm để sinh trưởng tốt. Nếu không có điều kiện tưới nước đầy đủ, lượng mưa không nên dưới 100 mm/tháng. Cần tránh trồng chuối ở những khu vực thường xuyên bị ngập lụt và nơi có gió bão lớn vì chuối là cây thân thảo, dễ bị ảnh hưởng bởi gió mạnh do không có mô gỗ. Thời vụ trồng cũng cần điều chỉnh hợp lý, không trồng chuối muộn hơn 6 tuần trước mùa khô và tránh thu hoạch vào mùa gió bão.

Đất trồng

Chuối tiêu có thể trồng trên nhiều loại đất nhưng lý tưởng nhất là đất phù sa với tầng mặt dày, tơi xốp, giàu mùn, giữ ẩm tốt và thoát nước hiệu quả. Đất có tầng canh tác mỏng, nhiều cát, ít chất hữu cơ hoặc nhiễm mặn sẽ làm chuối sinh trưởng kém, dù có bón phân và tưới nước đầy đủ. Đất trồng cần có tầng mặt dày hơn 0,75 m để rễ chuối phát triển, với hàm lượng sét và khả năng trao đổi cation trung bình khá. Độ pH của đất nên từ 5.0-7.0. Đất quá chua hoặc quá kiềm có thể làm ảnh hưởng đến chất lượng quả, khiến quả không ngọt và không thơm.

Các dưỡng chất cần có trong đất trồng:

• Đạm đóng vai trò quan trọng trong quá trình phân hóa hoa, đặc biệt là khi hình thành hoa cái. Thiếu đạm khiến lá chuối phát triển chậm, mỏng manh, buồng ít nải và nải ít quả. Cung cấp đủ đạm giúp hoa ra sớm hơn 1-2 tháng và tăng năng suất từ 5-20%. Tuy nhiên, thừa đạm có thể làm cây dễ bị bệnh, lá dày, xanh đậm, quả nhiều nước và vị nhạt.

• Kali ảnh hưởng mạnh mẽ đến sản lượng và chất lượng quả chuối. Thiếu kali làm cây gầy yếu, dễ gãy đổ, dễ bị bệnh, và mép lá khô như bị cháy. Đủ kali giúp cây chống bệnh tốt hơn, quả lớn và thịt quả ngon, thơm. Tuy nhiên, thừa kali có thể làm quả chín nhanh chóng và khó bảo quản.

• Lân ảnh hưởng kém hơn so với đạm và kali, nhưng khi cung cấp đủ lân, lá chuối sẽ cứng cáp hơn, chống lại nấm bệnh tốt hơn và giúp rễ phát triển mạnh mẽ.

• Thiếu calci sẽ làm lá chuối có đốm vàng, kém xanh, phiến lá nhỏ và giảm khả năng chống bệnh.

Hóa thực vật

Chiết xuất từ thân cây chuối tiêu có khả năng ức chế enzym PTP1B, đặc biệt là phân đoạn ethyl acetat, đạt mức ức chế lên đến 82,73% ở nồng độ 30 µg/ml. Trong số các hợp chất chiết xuất từ thân cây chuối tiêu, cycloeucalenon với IC₅₀ 3,11 µM và acid myristic với IC₅₀ 10,75 µM là những chất có tác dụng ức chế PTP1B mạnh mẽ nhất.

Lá chuối tiêu chứa nhiều hợp chất hoạt tính sinh học như alkaloid, tannin, flavonoid, glycoside tim, saponin, đường deoxy và carbohydrat. Alkaloid có tác dụng chống oxy hóa, điều trị sốt rét, bảo vệ cây khỏi côn trùng một cách tự nhiên. Dịch chiết thô từ lá chuối tiêu có hiệu quả sinh học cao, đặc biệt hiệu quả khi xử lý sâu tơ. Theo nghiên cứu, khi phun dịch chiết với nồng độ 30 g/L lên sâu tơ khỏe mạnh trong điều kiện nhiệt độ 28-29℃ và thời tiết mát mẻ, sau 35 phút, số sâu tơ sẽ chết hoàn toàn.

Quả chuối tiêu cung cấp các thành phần dinh dưỡng như protein, tinh bột, chất béo, muối khoáng (calci, phosphor, sắt, kali, kẽm), vitamin A, C, E, nhóm B, chất gôm, carbohydrat và carotene.

Dinh dưỡng

Theo Viện Dinh dưỡng quốc gia Việt Nam, chuối tiêu là loại chuối giàu dinh dưỡng nhất, cung cấp năng lượng cao nhất trong các loại quả ngọt tại Việt Nam, phù hợp với mọi lứa tuổi và mọi người. Cụ thể như sau:

• 100 g chuối tiêu chín cung cấp 74,4 g nước; 1,5 g protein; 0,2 g lipid; 0,4 g acid hữu cơ; 22,2 g carbohydrat; 0,8 g cellulose; 0,9 g chất tro, tương đương gần 100 kcal năng lượng. Điều này vượt xa nhiều loại quả ngọt khác như cam, đu đủ chín, nhãn, và vú sữa. Hàm lượng vitamin bao gồm 0,04 mg B1; 0,05 mg B2; 0,7 mg PP; 6 mg vitamin C và 45 μg beta-caroten. Các khoáng chất có 8 mg calci, 0,6 mg sắt, 41 mg magnesi, 0,12 mg mangan, 28 mg phosphor, 329 mg kali, 19 mg natri, 0,37 mg kẽm, 140 μg đồng, và 0,9 μg seleni. Carbohydrat trong chuối chín chủ yếu là glucose (20%), fructose (1,5%) và saccarose (65%), là những loại đường dễ tiêu hóa và cung cấp năng lượng nhanh chóng cho cơ thể.
• 100 g chuối xanh chưa chín chứa: 74,91 g nước; 89 kcal năng lượng, 1,09 g protein; 0,03 g chất béo; 22,84 g carbohydrat; 2,6 g chất xơ; 12,23 g đường tự nhiên; 5 mg calci; 22 mg phosphor; 0,26 mg sắt; 358 mg kali; 0,15 mg kẽm; 1 mg natri; 8,7 mg vitamin C; 64 IU vitamin A; 0,1 mg vitamin E; 0,5 mg vitamin K; 0,67 mg vitamin B6; 0,031 mg thiamin; 0,073 mg riboflavin; 0,665 mg niacin; và 20 mg folate.

Công dụng

Ẩm thực

Chuối tiêu là thực phẩm có thể ăn tươi cả khi còn xanh lẫn khi chín, hoặc chế biến thành nhiều món khác nhau. Chuối tiêu xanh có thể được cắt lát và ăn cùng rau thơm trong các món cuốn hoặc gỏi để giảm vị tanh, cũng như xào, nấu cá kho chuối, lươn om chuối, làm giấm chuối, hoặc đơn giản là luộc. Chuối tiêu chín vàng thường được thưởng thức trực tiếp, làm sinh tố chuối, kem chuối, bánh chuối, chip chuối nướng,...

Sức khỏe

Chuối tiêu mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe con người, cụ thể như sau:

• Hỗ trợ xương chắc khỏe: Mặc dù chuối tiêu không chứa nhiều calci, nhưng nhờ vào fructooligosaccharides, nó có thể thúc đẩy sự hấp thu calci, giúp xương chắc khỏe.
• Cải thiện thể chất: Chuối tiêu dễ tiêu hóa và cung cấp một lượng kali dồi dào, phục hồi năng lượng hiệu quả cho cơ thể, giúp duy trì hoạt động liên tục trong khoảng 90 phút. Ăn vài quả chuối chín cung cấp năng lượng đáng kể, là thực phẩm lý tưởng cho người lao động nặng và vận động viên.
• Ngăn ngừa suy nhược: Chuối tiêu chứa tryptophan, một amino acid giúp cơ thể sản xuất serotonin và melatonin, từ đó giúp thư giãn, cải thiện tâm trạng và cảm xúc.
• Cải thiện tâm trạng: Vitamin B6 trong chuối tiêu giúp điều chỉnh lượng glucose trong máu, ảnh hưởng tích cực đến tâm trạng. Ăn chuối tiêu hàng ngày có thể giảm căng thẳng, stress và cải thiện tình trạng trầm cảm.
• Chống thiếu máu: Chuối tiêu chứa nhiều sắt, kích thích sản xuất hemoglobin, từ đó giảm nguy cơ thiếu máu.
• Cải thiện tiêu hóa: Chuối tiêu xanh kích thích sự phát triển của lớp màng nhầy trong dạ dày, giúp bảo vệ dạ dày khỏi dịch vị và giảm nguy cơ bệnh dạ dày.
• Hỗ trợ nhuận tràng: Ăn 1-2 quả chuối tiêu vào buổi sáng khi đói hoặc sau bữa ăn giúp cải thiện chức năng tiêu hóa và nhuận tràng.
• Hỗ trợ tim mạch: Chuối tiêu chứa nhiều kali, giúp cân bằng natri và điều hòa chức năng tim, ổn định huyết áp, giảm nguy cơ đột quỵ và cung cấp 9% nhu cầu kali hàng ngày cho cơ thể.
• Giảm cân và đẹp da: Chuối tiêu chứa nhiều chất xơ, giúp kiểm soát cảm giác thèm ăn, giảm lượng calo tiêu thụ, duy trì lượng đường ổn định trong máu, đồng thời giúp giảm cân, duy trì vóc dáng, và làm da mịn màng, săn chắc cơ bắp.

• Kích thích sản xuất collagen: Chuối tiêu cung cấp 15% nhu cầu vitamin C hàng ngày, giúp tăng cường sức đề kháng, bảo vệ mạch máu, và sản xuất collagen cần thiết cho cơ, xương và mô cơ thể.
• Hỗ trợ tiêu hóa: Một quả chuối chứa khoảng 105 calo và 12% chất xơ, rất quan trọng cho sức khỏe hệ tiêu hóa.
• Tăng cường khả năng tập trung: Kali trong chuối giúp học sinh tập trung tốt hơn, trong khi vitamin nhóm B giúp giảm căng thẳng cho hệ thần kinh.
• Bảo vệ mắt: Kali trong chuối giúp loại bỏ muối dư thừa, giảm tình trạng mắt sưng đỏ. Carotene trong chuối cũng giúp giảm mệt mỏi mắt và ngăn ngừa lão hóa sớm của mắt.

Y học

Chuối tiêu có nhiều tác dụng y học hữu ích cho nhiều triệu chứng bệnh. Cụ thể:

• Đối với bệnh gan, chuối tiêu chín là thực phẩm lý tưởng nhờ chứa carbohydrate cần thiết, giúp tăng cường dự trữ glycogen trong gan, bảo vệ gan khỏi độc tố và ngăn ngừa tình trạng gan thâm nhiễm mỡ.
• Đối với người bị tăng huyết áp, chuối tiêu chín có tác dụng hạ huyết áp hiệu quả, với khoảng 400 mg kali trong 100 g và không gây tác dụng phụ. Ăn 2-3 quả chuối chín mỗi ngày có thể giảm khoảng 10% chỉ số huyết áp sau vài tuần.
• Các nghiên cứu cho thấy chuối tiêu chín rất quan trọng trong chế độ ăn ít lipid, giúp kiểm soát lượng cholesterol cao trong máu.
• Đối với bệnh hắc lào, sau khi làm sạch da bằng nước ấm, dùng chuối tiêu xanh cắt lát để thoa lên vết hắc lào và để khô tự nhiên, thực hiện 4 - 5 lần/ngày. Đối với các bệnh da liễu do vi khuẩn hoặc nấm, dùng vỏ chuối xanh chà xát lên vùng da bị ngứa hoặc dùng nước vỏ chuối để rửa. Đối với da bị ghẻ lở hoặc bỏng, dùng quả chuối đã bỏ vỏ, giã nát rồi thoa lên vết thương 2 lần/ngày. Lá non trong thân giả có thể giã nát để đắp lên vết thương, giúp cầm máu và xoa dịu bỏng. Nước cốt từ củ chuối hoặc dịch thân cây khi uống có thể chữa sưng tấy, nhọt sưng đau.
• Đối với bệnh đường ruột, chuối tiêu chín mềm và giàu chất xơ giúp trung hòa axit dư thừa, giảm đau dạ dày và thúc đẩy quá trình hồi phục vết thương trong viêm ruột kết có loét. Chuối tiêu xanh (thường dùng dạng bột) giúp kích thích lớp màng nhầy trong dạ dày, điều trị táo bón và các bệnh liên quan đến đường tiêu hóa như kiết lỵ, đau bụng, tiêu chảy cấp và mạn tính, trĩ, hay các triệu chứng như co giật, mê sảng.
• Đối với các bệnh hô hấp như viêm phế quản, ho khan, hoặc nóng phổi, dùng 2-3 quả chuối chín cắt lát, nấu cách thủy với khoảng 100g đường phèn, ăn 1-2 lần/ngày trong khoảng 10 ngày có thể giúp giảm triệu chứng bệnh.
• Đối với bệnh gút, kali trong chuối tiêu chín giúp đào thải acid uric, giảm sự tích tụ tại các khớp và giảm viêm.

Khuyến cáo

Dù có nhiều lợi ích, chuối tiêu cần được sử dụng cẩn trọng. Với lượng carbohydrate cao, chuối tiêu không phù hợp cho bệnh nhân tiểu đường vì có thể làm tăng đường huyết. Những người bị đau dạ dày, sâu răng, thừa cân, béo phì, suy thận, hoặc đau đầu không nên ăn chuối tiêu theo khuyến cáo y khoa. Trẻ em không nên ăn chuối tiêu khi đói, táo bón hoặc tiêu chảy. Lượng chuối tiêu khuyến nghị hàng ngày là 1-3 quả, phù hợp với đa số người khỏe mạnh.

Liên kết ngoài