Cô Đôi Thượng Ngàn

Cô Đôi Thượng Ngàn (Hán-Nôm: 姑對上𡶨) là một thần thể trong Đạo Mẫu Việt Nam. Cô được thờ tại nhiều đền đài và phủ ở phía Bắc Việt Nam, và được ca ngợi trong những bài hát văn nổi tiếng mang tên 'Cô Đôi Thượng Ngàn'.

Truyền thuyết về Cô Đôi Thượng Ngàn

Cô Đôi Thượng Ngàn ban đầu là công chúa Sơn Tinh, con gái của Đế Thích trên Thiên Cung. Sau khi giáng xuống đất, cô trở thành con gái của một quan lang họ Hà ở Ninh Bình, chúa đất người Mường ở vùng rừng núi Cúc Phương Nho Quan. Lúc sinh ra, cô rất xinh đẹp: da trắng, tóc đen óng ả mượt mà, mặt tròn, lưng ong thon thả. Lúc 4 tuổi, gia đình quan lang chuyển đến làm quan ở huyện Cao Phong, tỉnh Hòa Bình. Sau này, Mẫu Thượng Ngàn đã dạy cho cô nghệ thuật để giúp đỡ dân làng. Trở về thiên đường, cô được Mẫu Thượng Ngàn truyền cho biết vạn phép, và giao phép cho cô dạy người rừng biết thống nhất ngôn ngữ. Lúc thanh nhàn, cô sống cùng các tiên nữ ca hát vui đùa trên dốc Sườn Bò (nay thuộc xã Văn Phương, Nho Quan). Thỉnh thoảng, cô biến hình thành người thiếu nữ xinh đẹp, nói chuyện văn thơ cùng các nhà văn danh tiếng; có tin đồn cho rằng cô cũng rất giỏi văn thơ, khiến cho bao người phải mến phục. Cô Đôi cũng là tiên nữ cai quản kho báu Sơn Lâm Sơn Trang, những ai trong trần gian tâm tình chân thành thường được cô thưởng, những kẻ nợ nần mà không nhanh chóng trả lễ lại bị cô trừng phạt nặng hơn.

Cô Đôi Thượng thường xuất hiện ở đồng, vì danh tiếng của cô rất lớn và nổi tiếng. Đệ tử cô rất đông và cô cũng hay bắt đồng. Trong lễ khai mở lễ đàn của mình, họ thường dâng lễ vàng cây lên 4 nữ tiên Cô Đôi, Cô Bơ, Cô Chín và Cô Bé, trong đó Cô Đôi thường là người đi đầu (mở khăn cho hàng tiên) để chứng lễ. Khi cô về, cô thường mặc áo lá xanh hoặc váy đen và áo xanh (ngắn đến hông), trên đầu có thắt khăn (khăn von hoặc khăn vấn) kết thành hình hoa, cũng có một số nơi dâng cô váy xanh, đội khăn buộc (khăn vạnh dây) và cột lét xanh, hai bên có cài hai đóa hoa. Khi xuống đồng, cô thường múa lễ, múa tay tiên thu hái tài sản và tài lộc cho những người làm đồng.

Đền thờ chính của Cô Đôi Thượng Ngàn tại thôn Bồng Lai, xã Văn Phương, Nho Quan, Ninh Bình, ngay trên đường vào rừng quốc gia Cúc Phương. Khi cô đến, đoạn thơ đầu tiên thường được thỉnh giọng:

'Bồng Lai là thiên đường trên trời

Cô Đôi Thượng tài nghệ vượt trội ai qua

Hầu Vua hầu Mẫu bên tòa

Tiếng tăm vang xa Vua Bà yêu thương

Về đồng xoa dịu những nỗi buồn

Chải chuốt ngà bóc vỏ, thắt dây nơ đầu'

Lễ cúng thờ

Cô Đôi Thượng Ngàn được thành lập đền thờ tại nhiều địa phương, nhưng quan trọng nhất là hai đền liên quan đến truyền thuyết sinh và hóa của cô là Đền Thượng Bồng Lai ở Ninh Bình và Đền Bồng Lai Thượng ở Hòa Bình.

• Đền Cô Đôi Thượng Ngàn nằm tại thôn Bồng Lai, xã Văn Phương, Nho Quan, Ninh Bình. Đền được xây dựng từ thời Trần và đã trải qua nhiều lần tu sửa, hiện nay có kiến trúc theo phong cách chữ Nhật gồm 3 gian mái lợp ngói vảy. Đền thờ Cô Đôi còn được biết đến với tên gọi khác là Miếu Thượng hay Đền Mẫu Thượng Cô Đôi Bồng Lai. Theo truyền thuyết, gia đình của Cô Đôi đã có công giúp Vua chống lại quân giặc Tống. Phía trước lăng bái có bàn thờ Quan Giám Sát, lăng bái thờ Hội Đồng Tứ Phủ, hai bên lăng bái thờ Đức Thánh Trần Triều, Chúa Sơn Trang. Tầng thượng lăng bái thờ Cô Bản Đền và Chúa Thượng Ngàn. Trong khu vực cấm, thờ tượng của Cô Đôi Thượng Ngàn và thờ Nàng Ân, Nàng Ái là hai thần hộ cận của Cô. Phía sau Cô là Tam Tòa Thánh Mẫu và Chầu Quỳnh, Chầu Quế là những thần hộ cận của các Thánh Mẫu, phía bên trái lăng bái thờ Bà Chúa Sơn Trang và thập nhị tiên nữ (12 tiên cô). Đền vẫn giữ được sắc phong của Vua Khải Định phong cho Cô Đôi Thượng Ngàn là Thượng Đẳng Thần.
• Đền Bồng Lai nằm trong hang Thiên Thai, vùng núi Đầu Rồng, thị trấn Cao Phong, huyện Cao Phong, tỉnh Hòa Bình. Đây là vùng đất mà gia đình quan họ Hà sau này đã dời từ Nho Quan - Ninh Bình đến để lập nghiệp. Đền Bồng Lai Cao Phong cổ đã tồn tại từ lâu đời, trải qua những biến động của thời gian chỉ còn lại những dấu tích tại khu đất cũ. Ngôi đền này đã được xây dựng lại vào năm 2013 - 2014. Theo truyền thuyết, đây cũng là nơi sinh và hóa của Cô Đôi Thượng Ngàn. Đền vẫn giữ được hai dấu ấn của các đời vua. Đây là ngôi đền mà tỉnh Hòa Bình đặc biệt quan tâm.
• Phủ Châu Sơn: nằm tại xã Phú Sơn, Nho Quan, Ninh Bình. Lễ hội Phủ Châu Sơn diễn ra vào ngày 12 tháng 11 âm lịch hàng năm tại xã Phú Sơn, huyện Nho Quan. Lễ hội này được tổ chức để tôn vinh và nhớ đến công lao của Sơn Tinh công chúa. Theo truyền thuyết, Sơn Tinh công chúa là con của vua Đế Thích trên thiên cung. Bà xuống thế giới, ở vùng đất Ninh Bình ngày nay, làm con gái của một chúa đất trong khu rừng núi, sau đó theo hầu Lê Mại Đại Vương (cũng là mẫu Thượng Ngàn) để học đạo phép giúp đỡ dân.
• Phủ Kim Đôi, xã Gia Lâm, huyện Nho Quan, Ninh Bình. Tại di tích này, vẫn còn giữ được một số hiện vật có giá trị về lịch sử - văn hóa. Di tích Phủ Kim Đôi là biểu tượng cho tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt trên địa bàn huyện Nho Quan cụ thể và tỉnh Ninh Bình nói chung.
• Đình Mỹ Hạ ở Gia Thủy, Nho Quan từng là nơi thờ Đinh Tiên Hoàng và Dương Vân Nga, đồng thờ Cô Đôi Thượng Ngàn.
• Đền thờ Cô Đôi gần đền Đông Cuông, xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, Yên Bái.
• Đền Đôi Cô, phường Nông Tiến, thành phố Tuyên Quang thờ cúng và tôn vinh cô đôi Thượng Ngàn và cô bơ Thoải Cung.
• Đền Đôi Cô - Cầu Má nằm trên Km15 quốc lộ 2A, thuộc xã Đạo Đức, huyện Vị Xuyên, Hà Giang thờ cúng cô đôi Thượng Ngàn và cô bơ Thoải Cung.
• Đền thờ Cô Đôi Thượng Ngàn ở Sa Pa hiện đang được mở rộng, miền thượng ngàn từ Lào Cai đến Sa Pa có nhiều đền thờ các Cô (Cô Bé Tả Văn, Cô Đôi Thượng Ngàn...)

Một số tác phẩm hát văn

Nghiên cứu về Cô Đôi Thượng Ngàn

• Đức tin và tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam
• Phủ Đồi Ngang

Tham khảo

Liên kết bên ngoài

• Cô đôi thượng ngàn - Thúy Mùi
• Lưu trữ 2015-01-05 tại Wayback Machine