Côn trùng hút máu

Chúng có một đôi cánh vảy, một đôi cánh cứng, thân mỏng và các chân dài. Muỗi đực sống bằng nhựa cây và hoa quả, trong khi muỗi cái cần máu của người và động vật. Kích thước của chúng thay đổi tùy loài, nhưng thường không vượt quá vài cm. Trọng lượng trung bình khoảng từ 2 đến 2,5 mg, và chúng có thể bay với tốc độ từ 1,5 đến 2,5 km/h.

Muỗi đã xuất hiện trên Trái Đất khoảng 170 triệu năm. Họ Culicidae thuộc bộ Diptera chứa khoảng 2700 loài, phân chia thành 35 giống như Anopheles, Culex, Psorophora, Ochlerotatus, Aedes, Sabethes, Wyeomyia, Culiseta, Haemagoggus,...

Các đặc điểm sinh thái

Muỗi phát triển chủ yếu trong các khu vực nước đọng như đầm lầy, ao hồ và các vùng ẩm ướt. Chúng đẻ trứng trên mặt nước, từ đó trứng sẽ nở thành ấu trùng gọi là bọ gậy hoặc lăng quăng. Bọ gậy sống trong nước trong một thời gian, sau đó chuyển thành nhộng trước khi biến thành muỗi trưởng thành và bay ra khỏi mặt nước.

Muỗi phát triển tốt nhất ở nhiệt độ từ 20 đến 25 độ C. Vì vậy, chúng thường xuất hiện ở các khu vực nhiệt đới, bao gồm cả Việt Nam. Thời gian sống của muỗi phụ thuộc vào loài và nhiệt độ, có thể từ vài ngày đến khoảng một tháng.

Muỗi cái có vòi đặc biệt giúp chúng chọc vào da người và động vật để hút máu. Việc hút máu giúp muỗi cái có đủ protein để sản xuất trứng. Chế độ ăn của muỗi thường là nhựa cây và hoa quả, nhưng không đủ protein cho muỗi cái. Muỗi đực không có vòi để hút máu và chỉ sống bằng nhựa cây và hoa quả. Một số loài muỗi, như Toxorhynchites, không hút máu.

Muỗi cái xác định mục tiêu hút máu dựa trên mùi vị và nhiệt độ. Chúng rất nhạy với Carbon dioxide (hay Cacbonic) trong hơi thở động vật và một số mùi trong mồ hôi. Một số người, như nam giới, người béo và có nhóm máu O, có khả năng thu hút muỗi nhiều hơn. Muỗi cảm nhận tia hồng ngoại phát ra từ các vật có nhiệt độ cơ thể cao, giúp chúng dễ dàng tìm thấy động vật và chim máu nóng.

Muỗi trải qua bốn giai đoạn trong vòng đời của chúng: trứng, bọ gậy (ấu trùng), cung quăng (nhộng) và muỗi trưởng thành. Muỗi cái trưởng thành đẻ trứng theo từng đợt.

Sau khi muỗi đẻ trứng, sau khoảng 2 - 3 ngày, trứng sẽ nở thành bọ gậy. Bọ gậy trải qua 4 giai đoạn phát triển khác nhau, từ kích thước khoảng 1,5 mm ở tuổi đầu tiên đến 8 - 10 mm ở tuổi thứ tư.

Bọ gậy không có chân nhưng có đầu phát triển và cơ thể phủ đầy lông, di chuyển bằng cách rung động cơ thể. Chúng ăn tảo, vi khuẩn và vi sinh vật nhỏ trong nước. Ở những khu vực ấm áp, bọ gậy cần từ 4 - 7 ngày để phát triển hoặc lâu hơn nếu thiếu thức ăn. Sau giai đoạn phát triển thứ tư, chúng chuyển thành cung quăng có hình dạng giống dấu phẩy.

Các biện pháp kiểm soát bọ gậy muỗi không làm giảm số lượng muỗi ngay lập tức, có thể cần vài ngày hoặc tuần để thấy sự giảm bớt. Những biện pháp này bao gồm loại bỏ bọ gậy, thay đổi môi trường sinh sản của muỗi, làm giảm khả năng sinh sản của chúng. Cần ngăn chặn muỗi trưởng thành tiếp cận nơi sinh sản và có thể thả cá hoặc sinh vật ăn bọ gậy vào vùng nước có bọ gậy. Hóa chất diệt bọ gậy cũng có thể được sử dụng. Mục tiêu là giảm nguồn lây truyền bệnh.

Việc thoát nước ở các khu vực đầm lầy, nước đọng, và khai thác đất từ đầu thế kỷ 20 đã góp phần quan trọng trong việc phòng chống và giảm bệnh do muỗi. Diệt bọ gậy muỗi cần thực hiện rộng hơn khu vực sinh sống của con người, khoảng 1,5–2 km. Những biện pháp không có hiệu quả lâu dài cần được duy trì trong suốt thời gian muỗi truyền bệnh hoạt động mạnh.

Phân loại

Hiện có hơn 00 loài muỗi đã được mô tả. Chúng được phân chia thành 2 phân họ và 43 chi, số liệu này có thể thay đổi với việc phát hiện thêm các loài mới hoặc nhờ các nghiên cứu di truyền.

Muỗi và sức khỏe

Một số loài muỗi có thể trở thành cầu nối lây truyền bệnh giữa người với người hoặc giữa động vật và người. Những căn bệnh do muỗi truyền, như sốt xuất huyết, sốt rét, và sốt vàng da, có nguy cơ gây tử vong cao.

Tại Việt Nam, vào mùa hè và mùa mưa hàng năm, sự bùng phát của muỗi thường dẫn đến các dịch bệnh nghiêm trọng, gây tử vong cho nhiều người. Vào mùa hè năm 2004, hàng chục nghìn người Việt Nam mắc sốt xuất huyết do muỗi, với nhiều ca tử vong. Trên toàn cầu, hơn nửa tỷ người mắc sốt rét hàng năm, chủ yếu ở Châu Phi, và muỗi là tác nhân chính. Đại dịch Zika năm 2017, gây ra hiện tượng teo não ở người, cũng do muỗi gây ra.

Khống chế muỗi

Diệt muỗi

Trước đây, diệt muỗi thường dùng hóa chất độc hại như xịt bình hoặc đốt hương. Hiện nay, các phương pháp hiện đại áp dụng sinh vật có khả năng tiêu diệt muỗi, cùng với các kỹ thuật sinh học và vật lý, giúp giảm sử dụng hóa chất độc hại cho con người.

Ứng dụng sinh vật học

Áp dụng các sinh vật thiên địch để kiểm soát muỗi:

• Thả cá hoặc lươn nhỏ vào các bể nước để tiêu diệt bọ gậy.
• Thả chuồn chuồn ra đồng ruộng. Ấu trùng chuồn chuồn ăn bọ gậy trong nước, trong khi chuồn chuồn trưởng thành săn muỗi trên không.
• Nuôi các bò sát nhỏ như thạch sùng và thằn lằn trong nhà để bắt muỗi.
• Hỗ trợ dơi để chúng săn muỗi trên không.
• Áp dụng Mesocyclops để tiêu diệt lăng quăng.
• Sử dụng các côn trùng thủy sinh thuộc họ Corixidae để tiêu diệt lăng quăng.

Điều chỉnh môi trường

Mục tiêu là giảm bớt các khu vực sinh sống của muỗi:

• Vệ sinh cống rãnh và loại bỏ nước đọng
• Phát quang những khu vực cây cối rậm rạp
• Sử dụng bồn chứa nước kín để ngăn muỗi sinh sản
• Giữ gìn vệ sinh sạch sẽ trong nhà
• Không để các vật dụng không cần thiết, dễ tích nước và tạo môi trường cho muỗi phát triển

Bẫy điện

• Đèn bẫy muỗi có một ánh sáng phát ra để thu hút muỗi và côn trùng, bao quanh là lưới kim loại có điện áp thấp. Khi muỗi tiếp xúc với lưới, chúng sẽ bị điện giật và chết. Phương pháp này có thể sử dụng cả trong nhà và ngoài trời.
• Vợt điện cầm tay, với lưới kim loại có điện áp và chạy bằng pin, giúp tiêu diệt muỗi khi người dùng vung vợt. Phương pháp này hiệu quả trong phạm vi nhỏ, nhưng yêu cầu kỹ năng sử dụng để đạt hiệu quả tốt.

Chất diệt muỗi

• Thuốc xịt có thể sử dụng cho các khu vực ngoài trời rộng lớn và cả trong nhà khi không có người. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc xịt gây tranh cãi vì không chỉ độc hại cho con người mà còn tiêu diệt các sinh vật ăn muỗi, làm mất cân bằng sinh thái.
• Nhang xua muỗi có thể đốt trong nhà khi không có người. Nó có tác dụng tạm thời trong việc tiêu diệt muỗi trong phạm vi nhà ở nhưng không duy trì hiệu quả lâu dài. Nhang muỗi có thể gây độc hại cho người và có nguy cơ hỏa hoạn.

Muỗi biến đổi gen

Có thể tạo ra muỗi đực không sinh sản bằng cách chiếu xạ, sau đó thả chúng vào tự nhiên. Những muỗi đực vô sinh này sẽ giao phối với muỗi đực bình thường, làm giảm tỷ lệ sinh sản của muỗi.

Ngăn ngừa muỗi

Một phương pháp khác để bảo vệ sức khỏe khỏi muỗi là ngăn không cho chúng tiếp xúc với cơ thể.

Chiếu sáng

Muỗi thường tránh xa ánh sáng vào ban đêm. Tuy nhiên, đèn phát tia UV có thể thu hút chúng. Các loại đèn bẫy muỗi thường sử dụng tia cực tím, nhưng tia UV có thể gây hại cho sức khỏe, đặc biệt là cho trẻ em, gây tổn hại mắt và da nếu tiếp xúc lâu dài. Do đó, nên tránh để trẻ nhỏ tiếp xúc với ánh sáng UV để phòng ngừa các vấn đề về mắt và da.

Gió mát

• Sử dụng quạt để tạo luồng gió nhẹ có thể giúp đẩy lùi muỗi hiệu quả.

Màn chống muỗi

Sử dụng màn và lưới không gây hại cho sức khỏe hay môi trường, có chi phí thấp và mang lại hiệu quả lâu dài.

• Màn chống muỗi là giải pháp lý tưởng để bảo vệ bạn khỏi bị muỗi đốt khi ngủ.
• Lưới cửa, làm từ kim loại hoặc nhựa với các lỗ nhỏ, ngăn chặn muỗi và côn trùng vào trong nhà, đồng thời vẫn giữ được sự thông thoáng và ánh sáng.

Chất xua muỗi

• Các loại thuốc bôi lên da giúp xua đuổi muỗi, tiện lợi khi bạn du lịch đến những khu vực có nhiều muỗi. Thường chứa các thành phần như DEET, tinh dầu bạc hà mèo, nepetalactone, tinh dầu xả, hoặc tinh dầu bạch đàn (dầu khuynh diệp).

Thiết bị phát sóng siêu âm chống muỗi

• Các thiết bị này nhỏ gọn như đồng hồ, đeo trên tay và sử dụng pin, phát ra sóng siêu âm khiến muỗi tránh xa mà không gây ảnh hưởng đến thính giác của con người. Rất tiện lợi cho các chuyến du lịch đến vùng có nhiều muỗi. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu khoa học xác nhận hiệu quả của chúng.