Cổng Ngọ Môn (Hoàng thành Huế)

Ngọ Môn (tên chữ Hán: 午門) là cổng chính phía nam của Hoàng thành Huế. Hiện nay, cổng Ngọ Môn là một trong những công trình kiến trúc quan trọng nhất thời Nguyễn trong khu di tích cố đô Huế. Tên gọi Ngọ Môn - tức là 'cổng tý ngọ' - chỉ hướng về phương nam. Hướng nam gắn liền với quan niệm ‘Thánh nhân Nam diện nhi thính thiên hạ’ (Thiên tử phải hướng về phía Nam để cai trị thiên hạ). Ngọ Môn là cổng lớn nhất trong số 4 cổng chính của Hoàng thành Huế, với phía trước (hướng Nam) là cổng Ngọ Môn, bên trái là cổng Hiển Nhơn, bên phải là cổng Chương Đức, và phía sau (hướng Bắc) là cổng Hòa Bình. Ngọ Môn chỉ dành riêng cho nhà vua hoặc để tiếp đón các sứ thần.

Xây dựng

Trước đây, khu vực này từng là Nam Khuyết Đài, được xây dựng vào thời Gia Long. Trên đài có điện Càn Nguyên (乾元殿) và hai bên là các cửa Tả Đoan Môn (左端門) và Hữu Đoan Môn (右端門). Đến năm Minh Mạng thứ 14 (1833), khi triều Nguyễn thực hiện quy hoạch lại toàn bộ khu vực Hoàng thành, Nam Khuyết Đài bị dỡ bỏ để xây dựng Ngọ Môn. Tên gọi Ngọ Môn có nghĩa là cổng xây dựng hướng về phía Ngọ, tức hướng Nam theo quan niệm phong thủy phương Đông. Mặc dù hướng của Ngọ Môn và toàn bộ Kinh thành Huế thực tế là hướng càn - tốn (tây bắc - đông nam), nhưng vẫn được coi là hướng Ngọ (hướng nam). Theo Dịch học, hướng Nam là hướng dành cho vua chúa để ‘nhi thính thiên hạ, hướng minh nhi trị’ (chữ Hán: 而聽天下, 向明而治, tạm dịch: hướng về ánh sáng để lắng nghe thiên hạ và cai trị một cách sáng suốt).

Kiến trúc

Ngọ Môn được chia thành hai phần chính: đài cổng và lầu Ngũ Phụng.

Phần đài cổng

Kết cấu của đài có dạng chữ U vuông góc, với đáy dài 57,77 m và các cạnh bên dài 27,6 m. Đài được xây dựng bằng gạch đá kết hợp với các dầm chịu lực bằng đồng thau. Cao gần 5 m và chiếm diện tích hơn 1560 m² (bao gồm cả phần bên trong chữ U). Thân đài có 5 lối đi: lối chính giữa là Ngọ Môn, chỉ dành cho vua; hai lối bên là Tả Giáp Môn và Hữu Giáp Môn, dành cho quan văn, võ theo đoàn Ngự đạo (theo nguyên tắc tả văn - hữu võ); hai lối bên ngoài cùng nằm ở hai cánh của chữ U là Tả Dịch Môn (左掖門) và Hữu Dịch Môn (右掖門), dành cho binh lính và voi ngựa theo hầu.

Lầu Ngũ Phụng hoặc Lầu Ngũ Phượng (五鳳樓: Ngũ Phụng Lâu hoặc Ngũ Phượng Lâu)

Lầu Ngũ Phụng hoặc Lầu Ngũ Phượng (五鳳樓: Ngũ Phụng Lâu hoặc Ngũ Phượng Lâu) là công trình lầu nằm trên đài cổng. Ngoài phần thân đài, lầu còn được nâng cao bởi một nền phụ cao 1,15 m chạy quanh thân đài chữ U. Lầu có hai tầng, toàn bộ khung được làm bằng gỗ lim với 100 cột gỗ. Mái tầng dưới nối liền nhau, bao quanh để che chắn phần hồi lang. Mái tầng trên chia thành 9 bộ mái, trang trí bằng hình chim phụng ở các bờ nóc và bờ quyết, tạo nên vẻ nhẹ nhàng, thanh thoát cho tòa lầu. Bộ mái chính giữa lợp ngói lưu ly vàng, trong khi tám bộ mái còn lại lợp ngói lưu ly xanh. Bên cạnh lầu chính có 4 tòa nhà nhỏ phụ trợ ở hai bên Đông và Tây Dực lâu. Năm Thành Thái thứ 12 (1900), triều đình cho phép trùng tu lầu Ngọ Môn. Vào thời điểm đó, kiến trúc trên Ngọ Môn đang được trùng tu nên 8 bộ mái ngói lưu ly đã được tháo dỡ để sửa chữa, và có thể 4 tòa nhà nhỏ phụ trợ cũng đã bị tháo dỡ trong quá trình trùng tu.

Sự kiện

Ngọ Môn là chứng nhân của nhiều sự kiện lịch sử quan trọng. Nơi đây từng tổ chức các lễ hội lớn của triều Nguyễn như lễ Ban sóc (công bố lịch mới), Truyền Lô (tuyên đọc tên tiến sĩ tân khoa)... Vào ngày 30 tháng 8 năm 1945, tại cửa Ngọ Môn, vua Bảo Đại, vị vua cuối cùng của Việt Nam, đã đọc Tuyên ngôn Thoái vị và chuyển giao chính quyền cho chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Câu ca dao gắn liền với cổng Ngọ Môn:

'Ngọ Môn năm cửa chín lầu

Một lầu vàng, tám lầu xanh

Ba cửa chính, hai cửa phụ...'

Tình trạng hư hỏng sau trận Mậu Thân 1968 và tác động của tự nhiên

Sau trận Mậu Thân năm 1968, Ngọ Môn ở Huế bị thiệt hại nặng nề. Đến năm 1970, Ngọ Môn cùng với nhiều công trình khác được tiến hành sửa chữa lớn. Tuy nhiên, đến năm 2012, do ảnh hưởng của tự nhiên, tình trạng xuống cấp trở nên nghiêm trọng; Tả Dực lâu phải được gia cố bằng cột sắt và gắn bảng cảnh báo nguy hiểm. Rêu đã bao phủ các ngói lưu ly và lan can bị bong tróc gần như hoàn toàn. Thành phố Huế đã phải chi số tiền khổng lồ 80 tỷ đồng để trùng tu công trình, hoàn thành vào năm 2019.

Một số hình ảnh

Chú thích

• Ngọ Môn được giới thiệu trên trang của Trung tâm bảo tồn di tích cố đô Huế Lưu trữ ngày 02 tháng 04 năm 2008 tại Wayback Machine