Cổng tam quan là gì? Tìm hiểu về kiến trúc đặc sắc và ý nghĩa sâu xa của cổng tam quan trong văn hóa Việt Nam

Hãy đến những ngôi chùa, đền thờ, bạn sẽ dễ dàng bắt gặp cổng tam quan, một hình ảnh quen thuộc trong kiến trúc và văn hóa Việt. Tuy nhiên, có lẽ vẫn có không ít người chưa hiểu hết ý nghĩa sâu sắc của công trình này. Nếu bạn quan tâm đến sự kết hợp giữa văn hóa và kiến trúc cổ truyền, đừng bỏ qua những thông tin thú vị dưới đây!

Cổng tam quan là gì?

Cổng tam quan là một công trình kiến trúc lớn với ba cổng vào, thể hiện sự kết nối giữa thế giới trần tục và không gian linh thiêng. Cổng được thiết kế theo phong cách cổ điển, với hai cổng phụ nhỏ ở hai bên và một cổng chính rộng lớn ở giữa, phản ánh sự tôn trọng và linh thiêng trong tín ngưỡng Phật giáo của người Việt từ xưa đến nay.

• Mỗi cổng phụ hai bên đều được khắc những câu đối trang trí, trong đó, tại các ngôi chùa, trên đầu hai cổng thường khắc hai chữ 'Từ bi' và 'Hỷ xả'.
• Trên cổng chính, thường sẽ khắc tên của chùa, miếu, hay tên của địa danh gắn liền với nơi đó.

Về nguồn gốc của cổng tam quan

Cổng tam quan có nguồn gốc từ thời kỳ vua chúa Việt Nam dưới ảnh hưởng của Nho giáo. Vào thời ấy, vua đã yêu cầu các kiến trúc sư thiết kế những cổng có ba lối đi, lấy cảm hứng từ lý thuyết 'tam tai'.

• Cổng bên phải nhỏ dành riêng cho các quan võ.
• Cổng bên trái nhỏ dành cho các quan văn.
• Cổng chính giữa là lối đi đặc biệt dành cho vua chúa.

Ban đầu, cổng tam quan được thiết kế dành riêng cho các quan và vua chúa, vì vậy mới có tên gọi 'tam quan'. Cũng từ đó, các chùa, miếu, đền thờ bắt đầu xây dựng cổng tam quan để chào đón các vị vua khi họ đến thăm.

Tuy nhiên, các miếu, chùa thường không mở cổng chính mà chỉ mở hai cổng phụ. Cổng bên trái được khắc chữ 'Thanh Long', là lối đi vào; còn cổng bên phải khắc chữ 'Bạch Hổ', là lối đi ra. Khi ra vào, người ta thường gọi là 'nhập long, xuất hổ', mang lại may mắn và phước đức từ chùa về nhà.

Kiến trúc cổng tam quan

Cổng tam quan được xây dựng với ba lối đi, trong đó hai cửa phụ hai bên có kích thước đồng đều nhưng nhỏ hơn rất nhiều so với cổng chính. Phần vách của cổng được làm từ nhiều loại vật liệu khác nhau.

Ví dụ điển hình là gỗ, gạch, thậm chí là đá nguyên khối. Phần mái trên cùng của cổng thường được lợp ngói và được chạm khắc tinh xảo. Hai bên các lối đi thường có các câu đối trang trí, và phía trên cổng là tên gọi của lối đi hoặc tên của chùa, đền, miếu,... Đặc biệt, cổng tam quan còn có hai kiểu kiến trúc cổng chính rất đặc trưng:

Cổng tam quan có gác

Loại cổng tam quan phổ biến nhất tại các di tích lịch sử, đền, chùa là loại có gác. Phần trên của cổng chính thường được xây thêm một gác nhỏ, và ở một số nơi, người ta không chỉ xây một gác nhỏ mà còn thiết kế rất công phu, với hai hoặc ba tầng phía trên cổng chính.

Ở những tầng gác này, người ta thường đặt các vật phẩm như chuông, trống, khánh để phục vụ cho các nghi lễ và để kêu gọi dân làng tham gia. Bên cạnh đó, những bức tượng Phật, thần thánh cũng được đặt trên gác để thể hiện lòng thành kính.

Cổng tam quan kiểu tứ trụ

Cổng tam quan tứ trụ rất phổ biến, đặc biệt tại các tỉnh miền Tây. Cấu trúc của cổng này khá đơn giản với bốn trụ cột, trong đó hai cột giữa cao hơn hai cột ngoài. Các trụ cột này được nối với nhau bằng những thanh xà ngang cách điệu, tạo thành ba lối đi đặc trưng của tam quan môn. Trên mỗi trụ vẫn có các câu đối khắc, nhưng không ghi tên cổng hay chùa như các kiểu cổng khác.

Ý nghĩa của cổng tam quan

Cổng tam quan có mặt ở nhiều nơi, từ cung đình, chùa, miếu cho đến các di tích lịch sử khác. Mỗi địa điểm, mỗi nền văn hóa tâm linh lại gắn liền với một ý nghĩa riêng biệt của tam quan môn. Những ý nghĩa này sẽ được giải thích chi tiết dưới đây:

Cổng tam quan theo quan niệm Phật giáo

Ý nghĩa nổi bật và phổ biến nhất của cổng tam quan gắn liền với triết lý Phật giáo. Mỗi cổng đại diện cho ba quan điểm của Nhà Phật: 'Không quan', 'Hữu quan' và 'Trung quan'.

• Không quan tượng trưng cho cái không, vô thường.
• Hữu quan tượng trưng cho sắc, giả.
• Trung quan tượng trưng cho sự hòa hợp giữa không và sắc.

Theo triết lý Phật giáo, tam quan môn còn gắn liền với khái niệm 'tam giải thoát môn'. Mỗi cửa trong tam quan đều tượng trưng cho một khía cạnh của giải thoát: vô tác, vô không và vô tướng. Khi hiểu rõ được ý nghĩa của ba cửa này, người tu hành mới có thể đạt đến 'xuất trần, thoát tục', từ bỏ hết mọi dục vọng, hỷ nộ ái ố, để tiến vào cõi Niết Bàn.

Cổng tam quan theo quan niệm vua chúa xưa

Như đã đề cập ở phần nguồn gốc của cổng, ba lối đi được thiết kế riêng cho vua chúa, quan văn và quan võ. Tại các làng quê, chùa chiền và điện thờ, cổng tam quan môn luôn phải được xây dựng để chuẩn bị đón tiếp vua chúa khi có dịp. Thường thì chỉ hai cổng phụ được mở cho người dân đi lại. Chỉ khi vua chúa đến thăm hoặc vào những dịp lễ trọng đại, cổng chính mới được sử dụng.

Cổng tam quan trong Đạo Cao Đài

Trong Đạo Cao Đài, cổng tam quan môn lầu xuất hiện rộng rãi ở nhiều nơi, nổi bật nhất là tại Tòa Thánh Tây Ninh. Tại đây, có tới 12 cổng tam quan, mỗi cổng được thiết kế với một phong cách riêng biệt.

Mỗi cổng đều được đánh số từ 1 đến 12, tuy nhiên, cổng số 5 lại không có. Thay vào đó, cổng chính được gọi là 'Cổng Chánh Môn'.

Theo Đạo Cao Đài, tam quan môn lầu biểu trưng cho ba chân lý trong quá trình tu hành của Phật giáo, bao gồm: Vô thường, Vô ngã và Khổ. Người tu hành đạt được ba chân lý này sẽ hiểu rằng: Thường, Vô Thường cũng là Thường, Vô Ngã cũng là Thường, và Khổ cũng là Thường. Tất cả đều là một vòng luân hồi bất tận.

Một số cổng tam quan nổi bật

Cổng Tam Quan Rạch Giá

Khi đến Rạch Giá, bạn không thể bỏ qua cổng tam quan Châu Thành. Khác biệt hoàn toàn so với các cổng tam quan lâu đời, chiếc cổng này có kích thước lớn và được xây dựng giữa lối đi dành cho xe máy. Đặc biệt, cổng được thiết kế theo kiểu mái vòm, sơn màu hồng tươi mới, tạo nên một vẻ ngoài hiện đại và nổi bật. Nếu đến Rạch Giá mà không tham quan cổng này thì quả là một thiếu sót lớn!

Cổng Tam Quan chùa Thiên Mụ

Trong số các cổng tam quan nổi tiếng, cổng tam quan ở chùa Thiên Mụ là một tác phẩm kiến trúc đặc sắc và đầy ấn tượng. Cổng được xây dựng rất cổ kính, với vách tường chia cách các lối đi và điêu khắc các vị thần linh vô cùng tinh xảo. Đặc biệt, trên gác cổng, bạn sẽ thấy một tấm rèm đỏ che phủ trán cổng, dưới tấm rèm này là một bức họa rồng vô cùng uy nghi, theo truyền thuyết cổ xưa, nó có khả năng thu hút linh khí.

Cổng tam quan Ninh Bình

Tại Quần thể danh thắng Tràng An, Ninh Bình, bạn sẽ ngỡ ngàng trước chiếc cổng tam quan khổng lồ. Không chỉ có kích thước đồ sộ như một bức tường thành vĩ đại, điểm đặc biệt là cổng được làm từ đá xanh nguyên khối. Dù được gọi là tam quan môn lầu, cổng tại Ninh Bình lại có tới năm lối đi: ba lối đi chính và hai lối phụ dẫn lên tháp đài bên cạnh cổng.

Một số hình ảnh về cổng tam quan khác

Bên cạnh ba cổng tam quan nổi bật đã đề cập, còn rất nhiều công trình tam quan môn lầu khác cũng không kém phần độc đáo. Bạn có thể tham khảo thêm qua một số hình ảnh dưới đây: