Công viên quốc gia Yellowstone

Công viên quốc gia Yellowstone (Công viên quốc gia Đá Vàng) là một công viên quốc gia ở Hoa Kỳ trải dài qua các bang Wyoming, Montana và Idaho, được thành lập vào ngày 01 tháng 3 năm 1872. Đây là công viên quốc gia đầu tiên và lâu đời nhất trên thế giới, chủ yếu nằm ở góc đông của Wyoming. Yellowstone nổi bật với hệ động vật hoang dã phong phú và các điểm địa nhiệt độc đáo, đặc biệt là suối nước nóng Old Faithful. Công viên này có nhiều loại hệ sinh thái, trong đó rừng cận núi cao là phổ biến nhất.

Người bản địa đã sinh sống tại khu vực Yellowstone ít nhất 11.000 năm. Khu vực này là một phần trong hành trình của cuộc thám hiểm Lewis và Clark vào đầu thế kỷ 19. Sau khi các nhà thám hiểm mountain men khám phá khu vực này vào giữa thế kỷ 19, các cuộc thám hiểm có tổ chức chỉ bắt đầu từ cuối thập niên 1860. Sau khi Yellowstone được thành lập, quân đội Hoa Kỳ đã được giao nhiệm vụ giám sát khu vực. Đến năm 1917, National Park Service, cơ quan quản lý công viên quốc gia, đã nhận trách nhiệm quản lý Yellowstone. Nhiều công trình lịch sử và kiến trúc đã được xây dựng và bảo tồn, với hơn 1.000 điểm khảo cổ đã được nghiên cứu.

Công viên quốc gia Yellowstone rộng 8.980 km², bao gồm hồ, hẻm núi, sông và dãy núi. Hồ Yellowstone là một trong những hồ nằm ở độ cao lớn nhất Bắc Mỹ và tọa lạc ở trung tâm của hõm chảo Yellowstone, một siêu núi lửa lớn nhất trên lục địa với diện tích 3.825 km² và độ sâu 8 km. Hõm chảo này là một núi lửa đang hoạt động, đã phun trào nhiều lần với cường độ mạnh trong 2 triệu năm qua. Phân nửa số điểm địa nhiệt trên thế giới nằm trong Yellowstone. Dung nham và đá núi lửa bao phủ phần lớn diện tích của công viên. Yellowstone là trung tâm của hệ sinh thái Greater Yellowstone, hệ sinh thái gần như nguyên sơ lớn nhất ở vùng ôn đới Bắc bán cầu.

Vườn quốc gia Yellowstone là nơi sinh sống của hàng trăm loài động vật có vú, chim, cá và rùa, trong đó có nhiều loài đang gặp nguy cơ tuyệt chủng. Các khu rừng và đồng cỏ rộng lớn cũng chứa nhiều loài thực vật đặc biệt. Công viên này là nhà của các loài gấu, sói xám, cùng những đàn bò rừng bizon và nai sừng tấm. Hàng năm, công viên xảy ra các vụ cháy rừng; trong trận cháy lớn năm 1988, gần một phần ba diện tích công viên đã bị thiêu rụi. Yellowstone cung cấp nhiều hoạt động giải trí như đi bộ đường dài, cắm trại, chèo thuyền, câu cá và ngắm cảnh. Các con đường bê tông dẫn đến các khu vực địa nhiệt chính, hồ và thác nước. Vào mùa đông, du khách thường tham gia các tour du lịch bằng xe trượt tuyết do người hướng dẫn điều khiển.

Đặc điểm địa lý

Khoảng 96% diện tích của vườn quốc gia Yellowstone nằm trong tiểu bang Wyoming, khoảng 3% thuộc bang Montana và khoảng 1% còn lại thuộc bang Idaho. Công viên dài khoảng 102 km theo hướng bắc-nam và 87 km theo hướng đông-tây. Với diện tích 898.317 ha, Yellowstone rộng hơn cả hai bang Rhode Island và Delaware cộng lại. Sông và hồ chiếm 5% diện tích, với hồ Yellowstone là khu vực chứa nước lớn nhất, rộng 35.220 ha. Hồ này sâu 122 m và có 177 km bờ hồ. Nằm ở độ cao 2.357 m trên mực nước biển, hồ Yellowstone là hồ nằm ở độ cao lớn nhất Bắc Mỹ. Rừng bao phủ 80% diện tích đất của công viên, phần còn lại chủ yếu là đồng cỏ.

Đường phân chia lục địa Bắc Mỹ đi qua khu vực tây nam của công viên. Đây là một đặc điểm địa lý quan trọng phân chia các lưu vực nước của Thái Bình Dương và Đại Tây Dương. Khoảng một phần ba diện tích công viên nằm ở phía tây của đường phân chia này. Các nguồn sông Yellowstone và sông Snake gần nhau nhưng nằm ở hai bên đối diện của đường phân chia. Do đó, nước của sông Snake chảy ra Thái Bình Dương, trong khi nước của sông Yellowstone chảy ra Đại Tây Dương qua vịnh Mexico.

Công viên nằm trên cao nguyên Yellowstone, với độ cao trung bình khoảng 2.400 m trên mực nước biển. Cao nguyên này được bao quanh bởi các dãy núi của dãy Rocky Trung, với độ cao từ 2.743 đến 3.352 m. Điểm cao nhất trong công viên là đỉnh Eagle cao 3.462 m, trong khi điểm thấp nhất nằm dọc theo lạch Reese với độ cao 1.610 m. Các dãy núi lân cận bao gồm dãy Gallatin ở phía tây bắc, dãy Beartooth ở phía bắc, dãy Absaroka ở phía đông, và dãy Teton cùng dãy Madison ở phía tây nam và tây. Đỉnh núi nổi bật nhất trên cao nguyên Yellowstone là đỉnh Washburn cao 3.122 m.

Công viên quốc gia Yellowstone sở hữu một trong những khu rừng hóa đá lớn nhất trên thế giới. Các cây gỗ đã bị vùi lấp dưới tro và đất từ lâu, sau đó được chuyển hóa thành các khoáng vật. Công viên có 290 thác nước với chiều cao tối thiểu là 4,5 m, trong đó thác hạ lưu sông Yellowstone là cao nhất với chiều cao 94 m.

Hai hẻm núi sâu cắt xuyên qua cao nguyên Yellowstone, hình thành bởi các con sông trong ít nhất 640.000 năm. Sông Lewis chảy qua hẻm núi Lewis ở phía nam, trong khi sông Yellowstone chảy qua Grand Canyon của Yellowstone ở phía bắc.

Địa chất

Yellowstone nằm ở phần kết thúc phía đông bắc của bình nguyên sông Snake, một vòng cung lớn hình chữ U kéo dài qua các dãy núi từ Boise, Idaho khoảng 640 km về phía tây. Đặc điểm địa hình này theo sát hành trình của mảng Bắc Mỹ trong suốt 17 triệu năm qua, do mảng này di chuyển qua điểm nóng lớp phủ tĩnh. Cảnh quan hiện tại của Vườn quốc gia Yellowstone là kết quả gần đây nhất của điểm nóng này dưới lớp vỏ Trái Đất.

Hõm chảo Yellowstone là hệ thống núi lửa lớn nhất Bắc Mỹ, được gọi là 'siêu núi lửa' do hình thành từ các vụ phun trào cực lớn. Hõm chảo hiện tại được hình thành từ vụ phun trào địa chất khoảng 640.000 năm trước, giải phóng 1.000 km³ tro, đá và các vật liệu núi lửa. Vụ phun trào này mạnh gấp 1.000 lần so với vụ phun trào núi St. Helens năm 1980, tạo ra miệng núi lửa sâu tới 1 km và kích thước 85 x 45 km, hình thành thành hệ đá Lava Creek Tuff. Vụ phun trào mạnh nhất đã biết, xảy ra khoảng 2,1 triệu năm trước, phun ra 2.450 km³ vật liệu tro núi lửa, tạo thành thành hệ đá Huckleberry Ridge Tuff và hõm chảo Island Park. Một vụ phun trào nhỏ hơn xảy ra khoảng 1,2 triệu năm trước, giải phóng 280 km³ vật liệu, tạo thành hõm chảo Fork Henry và thành hệ đá Mesa Falls Tuff.

Cả ba vụ phun trào mạnh mẽ này đã giải phóng một khối lượng lớn tro, phủ kín hầu hết miền trung Bắc Mỹ và khiến tro bụi rơi xuống cách xa hàng trăm dặm. Lượng tro và khí thải vào khí quyển có thể đã gây ra sự thay đổi đáng kể trong các mô hình thời tiết toàn cầu và dẫn đến sự tuyệt chủng của nhiều loài, chủ yếu tại Bắc Mỹ.

Một vụ phun trào nhỏ hơn xảy ra khoảng 160.000 năm trước đã tạo ra một hõm chảo nhỏ, chứa phần West Thumb của hồ Yellowstone. Sau đó, hai chu kỳ phun trào nhỏ hơn nữa đã xảy ra, với vụ phun trào cuối cùng khoảng 70.000 năm trước đã vùi lấp phần lớn hõm chảo dưới lớp dung nham dày.

Mỗi vụ phun trào là một phần của chu kỳ phun trào lớn, trong đó mái của khoang magma bị sụp đổ do bị rút cạn một phần. Quá trình này tạo ra miệng núi lửa, gọi là hõm chảo, và giải phóng một lượng lớn vật liệu núi lửa, thường thông qua các khe nứt xung quanh hõm chảo. Khoảng thời gian giữa ba vụ phun trào lớn gần đây nhất trong khu vực Yellowstone dao động từ 600.000 đến 900.000 năm, nhưng số lượng vụ phun trào như vậy không đủ để dự đoán các sự kiện núi lửa trong tương lai.

Khoảng 630.000 đến 700.000 năm trước, hõm chảo Yellowstone đã gần như bị lấp đầy bởi các vụ phun trào dung nham rhyolit và bazan, như thấy ở Obsidian Cliff và Sheepeater Cliff. Các lớp dung nham cổ đại rõ ràng nhất có thể quan sát tại Grand Canyon của Yellowstone, nơi sông Yellowstone vẫn tiếp tục xói mòn vào các lớp dung nham này. Hẻm núi này có hình dáng thung lũng chữ V điển hình, cho thấy sự xói mòn của sông thay vì của sông băng.

Mạch nước phun nổi tiếng nhất trong công viên, và có thể là trên thế giới, là mạch nước phun Old Faithful, nằm ở Bồn địa Upper Geyser. Mạch nước phun Castle, mạch nước phun Lion và mạch nước phun Beehive cũng nằm trong khu vực này. Yellowstone chứa mạch nước phun hoạt động lớn nhất toàn cầu—Mạch nước phun Steamboat tại bồn địa Norris Geyser. Có khoảng 300 mạch nước phun tại Yellowstone và ít nhất 10.000 điểm địa nhiệt khác. Một nửa tổng số mạch nước phun và hai phần ba các điểm địa nhiệt trên thế giới tập trung tại Yellowstone.

Vào tháng 5 năm 2001, Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ, Vườn quốc gia Yellowstone và Đại học Utah đã thành lập Đài quan sát núi lửa Yellowstone (YVO) để theo dõi lâu dài các hoạt động địa chất của hệ thống núi lửa trên cao nguyên Yellowstone và cung cấp thông tin về các nguy cơ tiềm ẩn của khu vực này.

Vào năm 2003, các biến động trong bồn địa Norris Geyser đã buộc phải tạm đóng cửa một số con đường trong khu vực. Các lỗ phun khí mới đã được phát hiện và một số mạch nước phun thể hiện sự gia tăng hoạt động với nhiệt độ nước cao hơn. Một số mạch nước phun trở nên quá nóng, chuyển thành chỉ phun hơi nước do nước bị quá nhiệt và không thể phun trào bình thường. Điều này đồng nhất với các báo cáo từ dự án nghiên cứu lâu dài của Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ, trong đó bản đồ đáy hồ Yellowstone và nhận diện các mái vòm cấu trúc đã bị nâng lên trong quá khứ. Nghiên cứu cho thấy những phần nâng lên này không gây ra mối đe dọa tức thời về phun trào núi lửa, vì chúng có thể đã phát triển từ lâu và không có dấu hiệu gia tăng nhiệt độ gần các khu vực nâng lên. Vào ngày 10 tháng 3 năm 2004, một nhà sinh học phát hiện năm con bò rừng bizon chết do hít phải khí địa nhiệt độc hại còn lại trong bồn địa Norris Geyser do sự đảo ngược khí quyển theo mùa, trùng với đợt hoạt động địa chấn vào tháng 4 năm 2004. Năm 2006, thông báo cho biết các khu vực mái vòm hồ Mallard và mái vòm lạch Sour đã nổi lên với tốc độ khoảng 4 đến 6 cm mỗi năm từ giữa năm 2004 đến năm 2006. Đến cuối năm 2007, sự nâng lên vẫn tiếp tục với tốc độ giảm. Những sự kiện này đã thu hút sự chú ý lớn từ truyền thông và gây ra nhiều đồn đoán về tương lai địa chất của khu vực. Các chuyên gia đã bác bỏ các đồn đoán, thông báo rằng không có nguy cơ cao về phun trào núi lửa trong thời gian gần.

Yellowstone trải qua hàng nghìn trận động đất nhỏ hàng năm, phần lớn không được cảm nhận bởi con người. Trong lịch sử, khu vực này đã chứng kiến ít nhất 6 trận động đất mạnh trên cường độ 6, bao gồm một trận động đất mạnh từ 7,3 đến 7,5 xảy ra gần rìa phía tây bắc của công viên vào ngày 17 tháng 8 năm 1959. Trận động đất này gây ra một trận lở đất lớn, làm tắc nghẽn một phần hồ Hebgen và tạo ra hồ Earthquake mới phía trên đập. Hai mươi tám người thiệt mạng và thiệt hại tài sản là rất lớn. Trận động đất cũng làm cho một số mạch nước phun ở phía tây bắc phải hoạt động, làm hình thành các vết nứt lớn trong lòng đất và gây ra hiện tượng thoát hơi nước nóng, trong khi một số suối nước nóng trong sạch trở nên đục. Một trận động đất cường độ 6,1 xảy ra vào ngày 3 tháng 6 năm 1975, nhưng không gây thiệt hại lớn. Vào năm 1985, khoảng 3.000 trận động đất nhỏ đã được ghi nhận ở phía tây bắc công viên trong ba tháng, dẫn đến sự lún nhẹ của hõm chảo Yellowstone. Từ ngày 30 tháng 4 năm 2007, khoảng 16 trận động đất nhỏ với cường độ lên tới 2,7 đã xảy ra trong vài ngày tại hõm chảo Yellowstone. Những đợt động đất như vậy là phổ biến và có tới 70 đợt tương tự từ năm 1983 đến 2008. Vào tháng 12 năm 2008, hơn 250 trận động đất được ghi nhận trong vòng 4 ngày dưới hồ Yellowstone, với trận mạnh nhất đạt cường độ 3,9. Hoạt động địa chấn tại Yellowstone liên tục được theo dõi và báo cáo mỗi giờ bởi Chương trình Nguy hiểm Động đất của Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ.

Sinh học và sinh thái

Vườn quốc gia Yellowstone nằm ở trung tâm của 8.093.712 ha thuộc Hệ sinh thái Đại Yellowstone, một khu vực bao gồm cả Vườn quốc gia Grand Teton, các rừng quốc gia lân cận và những vùng hoang dã rộng lớn trong các khu rừng này. Đây là phần còn sót lại lớn nhất của khu vực đất chưa phát triển cổ xưa tại Hoa Kỳ ngoài Alaska và được xem là hệ sinh thái nguyên vẹn lớn nhất thế giới ở vùng ôn đới Bắc bán cầu (mặc dù khu vực này chủ yếu thuộc cận núi cao và toàn bộ vùng đất thuộc rừng quốc gia Hoa Kỳ bao quanh vườn quốc gia đã không còn nguyên vẹn). Nhờ vào sự thành công của chương trình tái du nhập chó sói bắt đầu từ những năm 1990, các loài động vật từng hiện diện tại khu vực này khi người da trắng lần đầu đặt chân đến đều có thể được tìm thấy trở lại.

Quần thể thực vật

Vườn quốc gia có khoảng 1.700 loài cây gỗ và thực vật có mạch bản địa, cùng với khoảng 170 loài xâm lấn không phải bản địa. Trong số 8 loài cây lá kim được ghi nhận, rừng thông Lodgepole bao phủ 80% diện tích rừng. Các loài cây lá kim khác như linh sam cận núi cao, vân sam Engelmann, linh sam Douglas núi Rocky và thông vỏ trắng thường xuất hiện rải rác trong toàn bộ vườn quốc gia. Vào năm 2007, thông vỏ trắng bị đe dọa bởi nấm gỉ sắt; tuy nhiên, tình trạng này chủ yếu xảy ra ở các khu rừng phía bắc và tây. Tại Yellowstone, khoảng 7% thông vỏ trắng bị ảnh hưởng, trong khi ở tây bắc Montana, gần như toàn bộ thông vỏ trắng đều bị nấm gây hại. Dương rung và liễu là những loài cây lá sớm rụng phổ biến nhất tại đây. Các rừng dương rung đã giảm sút đáng kể từ đầu thế kỷ 20, nhưng nhờ vào các nghiên cứu từ Đại học bang Oregon, sự phục hồi của dương rung đã được hỗ trợ bằng việc tái du nhập chó sói để điều chỉnh thói quen gặm lá của nai sừng tấm bản địa.

Nơi đây có nhiều loài thực vật có hoa được nhận dạng, hầu hết ra hoa từ tháng 5 đến tháng 9. Cỏ roi ngựa cát Yellowstone là một loài hiếm chỉ có tại Yellowstone, có mối quan hệ họ hàng gần gũi với các loài ở khu vực khí hậu nóng hơn, tạo nên sự kỳ lạ cho loài này tại đây. Khoảng 8.000 cụm hoa hiếm này sinh trưởng trên các vùng đất cát ven hồ Yellowstone, ngay trên mực nước.

Quần thể động vật

Yellowstone là nơi cư trú của khoảng 60 loài động vật có vú, bao gồm sói xám, loài đang bị đe dọa như linh miêu và gấu xám Bắc Mỹ. Các loài thú lớn khác bao gồm bò rừng bizon, gấu đen, sói đồng cỏ, nai sừng tấm, nai anxet, hươu đuôi đen, hươu la, dê núi Bắc Mỹ, linh dương sừng nhánh, cừu sừng lớn và báo sư tử.

Từ năm 1914, nhằm bảo vệ quần thể nai sừng tấm, Quốc hội Hoa Kỳ đã cấp ngân sách để 'tiêu diệt chó sói, chó đồng cỏ và các động vật khác gây hại cho nông nghiệp và gia súc' trên đất công. Các thợ săn của Vườn quốc gia đã thực hiện nhiệm vụ này và vào năm 1926, họ đã bắn chết 136 con chó sói, dẫn đến sự biến mất của chúng khỏi Yellowstone. Việc tiêu diệt tiếp tục cho đến năm 1935 khi Cục Vườn quốc gia ngừng hoạt động này. Sau khi Luật về loài nguy cấp năm 1973 được thông qua, chó sói trở thành một trong những loài động vật có vú được bảo vệ đầu tiên. Sự vắng mặt của chó sói đã dẫn đến việc chó sói đồng cỏ trở thành loài ăn thịt chính, nhưng vì không thể săn được các loài lớn, quần thể thú lớn đã trở nên yếu ớt và bệnh tật.

Vào những năm 1990, Chính phủ liên bang đã thay đổi quan điểm về sói. Cục Cá và Động vật hoang dã Hoa Kỳ đã đưa 66 con sói thung lũng Mackenzie từ Canada vào Yellowstone, trong một quyết định gây tranh cãi. Các nỗ lực tái du nhập đã thành công, dẫn đến một quần thể sói ổn định. Khảo sát năm 2005 cho thấy có 13 bầy sói, tổng cộng 118 con trong Yellowstone và 326 con trong toàn bộ hệ sinh thái.

Một vấn đề nghiêm trọng là nhiều du khách tại Vườn quốc gia Yellowstone đã bị gấu xám Bắc Mỹ tấn công. Những nạn nhân thường là những người đi bộ đường dài và gặp gấu trên đường đi. Đã có không ít trường hợp gấu tấn công dẫn đến cái chết. Gấu xám ở đây rất hung dữ, vì vậy vườn quốc gia quy định nghiêm ngặt: không tiếp cận gấu, không cho gấu ăn, không đi một mình khi đi bộ đường dài, không chạy trốn khi gặp gấu, và phải mang theo bình xịt hơi cay để tự vệ khi đi trong rừng.

Hình ảnh

Ghi chú

Liên kết ngoài

• Trang web chính thức của Dịch vụ Công viên Quốc gia
• Đạo luật thành lập Vườn quốc gia Yellowstone từ Thư viện Quốc hội
• Các đạo luật quốc hội liên quan đến Yellowstone
• Hệ thống magma Yellowstone từ nguồn mạch đến lớp vỏ trên tại Science (yêu cầu đăng ký)
• Bộ sưu tập Yellowstone của BYU Larsen tại Thư viện Đặc biệt L. Tom Perry của Đại học Brigham Young
• Các bài viết, ảnh và video về Yellowstone tại National Geographic
• Thư viện ảnh của Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (lưu trữ)
• Phim ngắn A Visit to Yellowstone National Park (khoảng năm 1932) có thể tải miễn phí từ Internet Archive
• Phim ngắn Four Seasons of Yellowstone (1970) có thể tải miễn phí từ Internet Archive
• Phim ngắn Fantastic Yellowstone (1997) có thể tải miễn phí từ Internet Archive