Cuộc Tranh Đấu với Viết Tắt

Dù ai đọc hay viết bản thảo đều mong muốn nó không có sai sót hoặc gây hiểu lầm, nhưng do vội vàng hoặc thói quen (không tốt?) mà việc sử dụng chữ viết tắt đã trở thành một hiện tượng phổ biến, và việc hiểu sai các khái niệm viết tắt cũng không hiếm.

Cho dù thích hay không, ta đã phải chấp nhận sự hiện diện của nó. Thậm chí, các nhà nghiên cứu ngôn ngữ cổ cũng dựa vào hiện tượng đặc biệt này để xác định niên đại của các bản thảo hoặc sử dụng chúng để đánh giá các văn kiện từ thời xa xưa. Dù thích hay không, đây là một trào lưu không thể ngăn chặn được bởi tính tiện lợi của nó, mặc dù mọi người đều biết rằng nó có thể làm mờ đi sự trong sáng và rõ ràng của ngôn ngữ.

Hiện tượng viết tắt không chỉ bắt đầu từ thời Trung cổ mà đã tồn tại từ thời cổ đại. Ngày nay, chúng ta biết rằng việc viết tắt chức danh GD bên cạnh triển đỏ là giám đốc, nhưng ngay cả trong quá khứ, tên hoặc chức danh chính thức cũng đã được viết tắt trên các văn bia đá. Người chép sách tiếp tục sử dụng các ký tự viết tắt này trong thời kỳ Trung cổ.

Động lực không chỉ là để tiết kiệm không gian và thời gian mà còn là để duy trì truyền thống viết lách, thói quen đọc hay sở thích cá nhân của người viết. Trong sách vở và tài liệu chính thức, mục đích chính là việc rút gọn những từ thông thường bằng một hệ thống ước lệ.

Những chữ viết tắt này là quen thuộc với người của thời đại, mà trước hết, chúng ta cần tưởng tượng họ là những giáo sĩ hoặc học giả có trình độ học vấn cao. Họ là những người quen thuộc với việc sáng tạo chữ nghĩa và biết cách nhận diện chúng một cách chính xác.

Tuy nhiên, người đương thời cũng nhận ra khó khăn khi viết tắt thường dẫn đến hiểu nhầm. Ví dụ, trong thời kỳ của hoàng đế Justinian, để duy trì tính thống nhất về pháp luật, ông ra lệnh cấm viết tắt trong các văn bản pháp luật. Nhưng thực tế lại khác, việc viết tắt vẫn tồn tại trong dân gian.

Đủ loại viết tắt

Vào thế kỷ 19, nhà nghiên cứu người Ý Adriano Cappelli đã ghi lại hơn 14.000 thuật ngữ được viết tắt trong văn bản thời Trung cổ. Cappelli phân loại các hình thức viết tắt cần thiết, trong đó có ba loại phổ biến nhất: viết tắt thành chữ cái đầu tiên, viết tắt nhiều từ thành một biểu thức, và sử dụng ký hiệu cố định để viết tắt.

Một trong những hình thức viết tắt lâu đời nhất là việc rút gọn. Trong cách viết này, chỉ viết một hoặc một số chữ cái đầu tiên, phần còn lại được đánh dấu bằng dấu chấm hoặc gạch ngang, hoặc để người đọc tự hiểu.

Hình thức viết tắt này thường được sử dụng cho các tên riêng, bằng cấp hoặc các chức danh chính thức như Thạc sĩ (ThS), Tổng Giám đốc (TGĐ), quận Hai Bà Trưng (q. HBT), Tuyên Quang hoặc Trung Quốc (TQ).

Hình thức viết tắt thứ hai thường được người sử dụng tiếng Latin áp dụng cho các tên của các thánh và các vị pháp sư trong giới tu hành. Sau này, nó đã lan rộng ra trong 'cuộc sống hàng ngày', ví dụ như etc. (et cetera - vân vân), vs. (versus - chống lại, ví dụ A vs. B).

Kiểu viết tắt thứ ba là sử dụng các ký hiệu đã được thống nhất, như chúng ta thấy & thay cho 'và', hoặc ml để chỉ 'mililitre'. Bảng chữ tắt Tiron đã được phát triển từ thời cổ đại bởi Marcus Tullius Tiron, thư ký riêng của Cicero. Chúng vẫn có thể được sử dụng ngày nay, như dấu cộng (+) hoặc ký hiệu phần trăm (%).

Dở cười dở khóc

Ở Việt Nam, có một nghị định chỉ quy định việc viết tắt, đặc biệt dành riêng cho công việc văn thư và quản lý nhà nước liên quan đến văn thư (nghị định 30/2020/NĐ-CP). Nghị định này cũng chỉ hướng dẫn cách viết tắt được sử dụng trong 30 loại văn bản hành chính, như QĐ là quyết định, QyĐ là quy định, BC là báo cáo...

Chưa có văn bản nào quy định viết tắt một cách thống nhất hoặc cụ thể cho học sinh, vì vậy chúng ta thường gặp những sự cố không đáng có. Một người sử dụng mạng xã hội ít, không may gặp phải 'vđ' mà không biết nó có nghĩa là 'vấn đề' hay 'vãi đái' thì cũng không ai bận lòng. Cũng không ảnh hưởng đến ai.

Thạc sĩ 'ThS' bị gọi là thiến sót, cử nhân (CN) có thể là 'công nhân', 'công nghiệp' hoặc 'chi nhánh', địa chỉ (ĐC) có thể là 'đồng chí', người lao động (NLĐ) lại có thể là 'nhà lãnh đạo'... thì cũng khó chịu. Các thông tư/nghị định được phê chuẩn bởi người đứng đầu Chính phủ, việc sử dụng 'TTg' (Thủ tướng) mà vẫn kiên trì viết 'TT' thì thật là thiếu nghiêm túc.

Máy chữ ngày xưa thời Pháp thuộc không có chữ 'Ư' nên viết tắt Trung ương là TW, nhưng ngày nay thì tại sao vẫn tiếp tục? Sau các chữ cái viết tắt (chẳng hạn GPĐKKD cho 'Giấy phép đăng ký kinh doanh') có dấu chấm (G.P. Đ.K. K.D.) hay không, viết các chữ tách ra hay viết liền, viết hoa hay viết thường?

Nếu không ban hành và áp dụng nghiêm túc quy định từ bậc phổ thông, sẽ có thêm vài thế hệ gây rối môi trường chữ nghĩa.