Đại dương lớn nhất trên thế giới: Biển Caspi, liệu có phải là 'đại dương' hay 'hồ'?

Azerbaijan, Iran, Kazakhstan, Nga và Turkmenistan, những quốc gia bao quanh Biển Caspi, tuy nhiên họ lại không thể đồng ý về việc xác định xem đó là hồ hay biển.

Biển Caspi là hồ lớn nhất trên thế giới, với diện tích khoảng 386.000 km vuông, trong khi hồ lớn thứ hai trên thế giới, Hồ Superior (một trong những Hồ lớn ở Bắc Mỹ), có diện tích chỉ 82.000 km vuông. Biển Caspi có diện tích gấp 4,5 lần Hồ Superior.

Trữ lượng nước hồ của Biển Caspi cũng rất lớn, chiếm 40% tổng số nước hồ trên thế giới. Ngoài ra, cũng có các sinh vật biển như hải cẩu sống ở khu vực Biển Caspi. Với những đặc điểm đó, nhiều người đã đặt cho hồ này một cái tên đặc biệt - Biển Caspi.

Biển Caspi nằm ở giao điểm của Trung Á, Trung Đông và Đông Âu, và vị trí chiến lược của nó rất quan trọng. Bờ biển Caspi và đáy biển của nó chứa nguồn tài nguyên dầu khí phong phú.

Sau khi Liên Xô tan rã vào năm 1991, với sự suy giảm ảnh hưởng của Nga ở Biển Caspi, các nước láng giềng Kazakhstan, Turkmenistan, Iran và Azerbaijan đã tranh chấp về phân chia Biển Caspi để chiếm lấy tài nguyên dầu khí.

Tuy nhiên, việc phân bố tài nguyên dầu khí dọc theo bờ biển của Biển Caspi không đồng đều, và năm quốc gia đang tranh cãi về việc xác định Biển Caspi là 'biển' hay 'hồ'. Nếu coi như hồ, tài nguyên của nó sẽ được chia cho năm quốc gia, còn nếu là biển, phải tuân thủ Công ước quốc tế về biển.

Vậy Biển Caspi là hồ hay biển? Những yếu tố khác nào ảnh hưởng đến tranh chấp chủ quyền của các quốc gia xung quanh Biển Caspi?

Biển Caspi trước kia là một phần của Địa Trung Hải cổ đại. Khoảng 11.000 năm trước, chuyển động của lớp vỏ đã tách Biển Caspi ra khỏi Địa Trung Hải và Biển Đen, biến nó thành một hồ nước mặn được bao quanh bởi đất liền ở mọi phía. Biển Caspi có nhiều nguồn cung cấp nước, trong đó có dòng chảy bên trong dài nhất thế giới - sông Volga. Để thuận lợi cho vận tải hàng hóa, Liên Xô đã xây dựng kênh đào Volga-Don vào năm 1948, nối Biển Caspi với Biển Azov và Biển Đen.

Từ thời cổ đại cho đến đầu thế kỷ 16, các dân tộc xung quanh Biển Caspi chủ yếu là người Ba Tư và người Thổ Nhĩ Kỳ. Cho đến giữa thế kỷ 16, Nga mở rộng đến bờ phía tây bắc của Biển Caspi.

Để đối phó với Ba Tư ở phía nam của Biển Caspi, Nga đã thành lập Hạm đội Biển Caspi. Vào đầu thế kỷ 19, Nga lần đầu tiên chiếm được một khu vực lớn trên bờ biển phía tây của Biển Caspi, bao gồm cả Azerbaijan, thông qua cuộc chiến tranh với Ba Tư (Iran). Sau đó, Nga chiếm đóng Kazakhstan, Turkmenistan và những nơi khác ở phía đông của Biển Caspi thông qua các cuộc chiến tranh với Thổ Nhĩ Kỳ.

Người Ba Tư cuối cùng chỉ còn một phần nhỏ bờ biển phía nam của Biển Caspi. Vào giữa thế kỷ 19, Ba Tư bị Anh xâm chiếm và trở thành một nước thuộc địa.

Sau khi chiếm đóng Azerbaijan ở phía tây của Biển Caspi, Nga phát hiện ra rằng có nhiều giếng dầu đã được đào bằng tay ở thành phố địa phương Baku đã hoạt động hàng trăm năm. Đến đầu thế kỷ 20, mỏ dầu Baku đã trở thành trung tâm nghiên cứu dầu khí của Nga và thế giới.

Năm 1917, sau Cuộc cách mạng Tháng Mười Nga, Xô Viết ra đời. Lúc đó, Iran bị các nước phương Tây như Anh xâm lược, vẫn còn ở tình trạng nửa phong kiến, nửa thuộc địa.

Năm 1921, Xô Viết và Iran ký 'Hiệp ước Nga - Iran'. Cả hai bên đồng ý rằng Xô Viết và Iran có quyền hàng hải bình đẳng ở Biển Caspi, nhưng hiệp ước không phân chia vùng biển của Biển Caspi. Để bảo vệ lợi ích của hai nước, cả hai cũng nhấn mạnh rằng các nước thứ ba không được phép vào khu vực Biển Caspi.

Kể từ khi Xô Viết và Iran ký hiệp định đầu tiên về Biển Caspi, hai nước đã ký một số hiệp ước trong 20 năm sau đó. Đặc biệt năm 1940, hai nước đã tuyên bố rằng: “Biển Caspi là biển nội địa giữa Xô Viết và Iran”.

Năm 1991, sự tan rã đột ngột của Xô Viết đã ảnh hưởng đến tình hình yên bình của Biển Caspi. Các quốc gia ven biển Caspi đã tăng từ hai lên năm. Trong số 5 quốc gia, Kazakhstan có bờ biển dài nhất và Iran có bờ ngắn nhất; nếu ranh giới được chia theo chiều rộng đông tây của Biển Caspi thì diện tích nước của Iran cũng là nhỏ nhất.

Sau khi Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1994 có hiệu lực, các tranh chấp về Biển Caspi ngày càng tăng.

Luật pháp quốc tế quy định rằng đối với một hồ, nếu được coi là hồ ranh giới, tài nguyên trong hồ sẽ được chia cho các nước xung quanh, hoặc các nước sẽ chia đều tài nguyên trong hồ thông qua thỏa thuận.

Trong trường hợp của đại dương, các quốc gia ven biển sẽ được hưởng vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý. Tất cả các nguồn tài nguyên trong khu vực này thuộc sở hữu độc quyền của quốc gia tương ứng. Phần còn lại là vùng biển khơi, nơi các quốc gia trên thế giới có thể tự do điều hành và khai thác tài nguyên.

Theo đó, khu vực biển phía nam nơi Iran nằm có ít tài nguyên dầu khí và khó phát triển. Vì vậy, Iran cho rằng Biển Caspi thực ra là một hồ khổng lồ. Ngoài ra, khu vực thuộc lãnh thổ Turkmenistan cũng có ít tài nguyên dầu khí, điều này đã khiến Turkmenistan ủng hộ quan điểm của Iran.

Các khu vực biển ở Nga, Kazakhstan và Azerbaijan khá giàu tài nguyên. Họ coi Biển Caspi là biển nội địa, và xác định vùng đặc quyền kinh tế của mỗi quốc gia phù hợp với Công ước quốc tế về Luật biển.

Tuy nhiên, do chiều rộng trung bình theo hướng đông tây của Biển Caspi chỉ khoảng 320 km, chưa đủ 200 hải lý (370,4 km) của vùng đặc quyền kinh tế, nên theo quy định, vùng đặc quyền kinh tế của các quốc gia ven biển kéo dài đến giữa Biển Caspi (160 km). Trong khu vực đặc quyền này, ba quốc gia có thể tự do khai thác và sử dụng các nguồn tài nguyên tự nhiên.

Năm 1996, năm nước Caspi đã bắt đầu đàm phán về quy chế pháp lý của Biển Caspi. Tuy nhiên, cuộc đàm phán này không đạt được thỏa thuận nào do sự khác biệt quá lớn giữa 'phe biển' và 'phe hồ'.

Năm 2002, Nga và Azerbaijan, hai nước ủng hộ 'phe biển', đã ký một thỏa thuận về phân chia Biển Caspi dựa trên 'chia sẻ tài nguyên bề mặt và phân chia tài nguyên dưới nước'. Sau đó, Kazakhstan cũng đồng ý với quan điểm của Nga và Afghanistan.

Sau nhiều cuộc đàm phán, đến năm 2014, cả 5 nước đã chấp nhận phương thức phân chia Biển Caspi giữa Nga và Afghanistan. Cuối cùng, vào năm 2018, năm quốc gia Caspi đã ký Công ước về Quy chế pháp lý của Biển Caspi.

Công ước không xác định Biển Caspi là biển cũng như không phải hồ ranh giới. Dựa trên nhu cầu thực tế của các quốc gia, Công ước đã kết hợp sáng tạo khái niệm vùng đặc quyền kinh tế của đại dương với nguyên tắc chia sẻ tài nguyên của hồ. Biển Caspi đã trở thành một khu vực nước đặc biệt với địa vị pháp lý đặc biệt.