Dân ca ví, giặm của Nghệ Tĩnh

Dân ca ví, giặm Nghệ - Tĩnh là một hình thức nghệ thuật dân gian đặc trưng của vùng Nghệ An và Hà Tĩnh, miền Trung Việt Nam. Đây là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, được UNESCO công nhận là di sản đại diện cho nhân loại vào ngày 27/11/2014 tại Paris. Loại hình nghệ thuật này hiện diện trong mọi hoạt động của cộng đồng, từ việc ru con đến lao động hàng ngày, và thể hiện những giá trị truyền thống như lòng tôn trọng, chung thủy và sự tử tế.

Hát ví

Hát ví thường diễn ra một cách tự do, không có nhịp điệu cố định, với âm điệu linh hoạt thay đổi theo lời thơ. Ví thường được biểu diễn theo thể ngâm vĩnh, sử dụng các phương pháp thơ dân tộc như lục bát, song thất lục bát, và các biến thể của chúng.

Biểu cảm của hát ví phụ thuộc vào hoàn cảnh, không gian và cảm xúc của người hát. Âm vực của ví thường không vượt quá một quãng 8, mang âm điệu sâu lắng, mênh mang, hoặc có thể nhẹ nhàng, vui tươi. Một số loại ví có thể thể hiện sự dí dỏm, hài hước hoặc ngây thơ, tươi mới.

Hát ví, hình thức giao duyên giữa nam và nữ phổ biến ở Nghệ - Tĩnh, từng là phương tiện để trao đổi tình cảm giữa trai gái từ xa xưa. Vào những đêm trăng, họ thường cùng nhau ngắm trăng và hát về những câu chuyện trong cuộc sống lao động và sinh hoạt hàng ngày, dần trở thành phần không thể thiếu trong văn hóa dân gian.

Các điệu hát ví đa dạng bao gồm: ví đò đưa, ví phường vải, ví phường cấy, ví phường võng, ví phường chè, ví đồng ruộng, ví trèo non, ví mục đồng, ví chuỗi, ví ghẹo, ví giận thương,...

Hát ví không chỉ giới hạn ở xứ Nghệ. Những câu ví von do các tác giả dân gian sáng tác từ lâu đã được lưu truyền rộng rãi như trong Ca Dao và Tục Ngữ.

Ví được dùng để thay thế, ví dụ: 'Lấy cây Ná giá cây tre' có nghĩa là sử dụng cái này để chỉ cái kia. Ví dụ: Dùng mây và gió để diễn tả tâm trạng của những người yêu nhau, hoặc sử dụng loài chim như Nhạn để biểu đạt nỗi lòng, như khi thấy chim Nhạn bay về là dấu hiệu của sự gặp gỡ với người thương.

Các làn điệu Hò, hát bội, hay giai điệu của Dân Ca Quan Họ thường dựa vào các bài dân ca để tạo ca từ cho các bài hát và điệu hò.

Riêng về Nhân Dân Nghệ Tĩnh, đặc trưng nổi bật là thể loại Giặm, kết hợp với Ví để tạo thành Ví - Giặm, đặc trưng của Hò Ví Giặm Nghệ Tĩnh.

Hát Giặm

Giặm là hình thức hát được thể hiện bằng thơ ngụ ngôn theo kiểu thơ/vè 5 chữ. Nói một cách khác, Giặm là thơ ngụ ngôn/ về nhật trình với quy luật nhất định. Khác với Ví, Giặm có tiết tấu rõ ràng với các phách mạnh nhẹ và nhịp nội nhịp ngoại. Một bài Giặm thường có nhiều khổ, mỗi khổ 5 câu (câu 5 thường lặp lại câu 4), mỗi câu có 5 từ (không tính phụ âm đệm). Tuy nhiên, có những bài Giặm không phân khổ rõ ràng và có thể kéo dài hàng chục hoặc hàng trăm câu với số chữ mỗi câu có thể là 4, 6, hoặc 7 chữ.

Giặm rất phong phú về tính tự sự, trữ tình, kể lể, khuyên răn, phân trần. Ngoài ra, còn có những bài Giặm dí dỏm, hài hước, châm biếm và cả những bài Giặm trữ tình giao duyên.

Hát Giặm là thể loại hát nói bằng thơ ngụ ngôn, thường đi theo nhịp phách. 'Giặm' có nghĩa là ghép lại, xen kẽ, thường là 2 hoặc 3 người hoặc một nhóm hát đối đáp với nhau.

Các điệu hát giặm bao gồm giặm xẩm, giặm nối, giặm vè, giặm điên, giặm của quyền, và giặm kể. Những điệu hát này có tiết tấu phách mạnh, phách nhẹ, và nhịp điệu khác nhau. Các thể loại này phong phú với tính tự sự, kể lể, khuyên răn, phân trần và giãi bày, thuộc thể thơ năm chữ với quy tắc gieo vần và ngắt nhịp đặc trưng.

Các ghi chép hiện có đã làm sai lệch bản chất thật sự của giặm.

Giặm cần được hiểu đúng với nghĩa gốc của nó, tương tự như: chèn, lấp, chắp vá, nối.

Trong ngôn ngữ Nghệ Tĩnh, giặm liên quan đến công việc trồng lúa nước. Khi một số cây lúa không phát triển hoặc chết, nông dân sẽ trồng cây mới vào chỗ trống, hành động này gọi là giặm hay giắm lúa.

Hát giặm là hình thức hò đối đáp, trong đó người hò lắp ghép các câu thơ từ nhiều bài thơ khác nhau hoặc thay thế từ để tạo ra câu thơ phù hợp với ngữ cảnh. Đây là lối kết thơ theo phương pháp Tập Cổ, được gọi là giặm.

Người hò xứ Nghệ còn có khả năng sáng tác thơ ngay tại chỗ để đối đáp với bạn hò, đặc biệt khi họ không thể nhớ những câu thơ tương ứng để ghép vần với câu xướng của đối phương.

Một số tác phẩm về giặm và ví

• Ví giận thương
• Ví ghẹo
• Ví phường vải
• Ví đò đưa
• Hát giặm kể
• Thơ
• Xay lúa
• Mời trầu
• Đại thạch kỳ huê
• Ô lục soạn

Các liên kết ngoài

• Những điều thú vị về ví giặm xứ Nghệ chưa được biết đến