Đánh bi

Đánh bi, còn được biết đến với các tên như chơi bi, bắn bi, búng bi (tiếng Pháp: bille), là một trò chơi rất phổ biến cả trên toàn cầu lẫn tại Việt Nam. Trò chơi này sử dụng dụng cụ đơn giản với cách chơi đa dạng, dễ dàng thực hiện cả trong nhà và ngoài trời. Tại Việt Nam, đánh bi thường dành cho trẻ em và có thể có từ hai người chơi trở lên.

Lịch sử

Những nghiên cứu khảo cổ học cho thấy các viên bi cổ xưa nhất được tìm thấy trong một ngôi mộ trẻ em tại Nagada, Ai Cập, có niên đại khoảng ba nghìn năm trước Công nguyên. Bảo tàng Anh cũng trưng bày những viên bi được phát hiện ở đảo Crete, Hy Lạp, có từ 2000 năm đến 1700 năm trước Công nguyên. Vào thời La Mã cổ đại, đánh bi đã rất phổ biến, đặc biệt trong lễ hội Saturnalia với tên gọi 'nuts'. Các viên bi này chủ yếu được làm từ đá và đất sét.

Đánh bi tại Việt Nam

Dụng cụ

Dụng cụ chơi bi rất đơn giản, chỉ cần những viên bi hình cầu. Kích thước của bi thường dao động từ 0,5 cm đến hơn 1 cm, nhưng có thể lớn hơn. Bi có thể được làm từ đất nung (có thể sơn màu sắc rực rỡ), gạch, đá hoặc thủy tinh, bằng phương pháp thủ công hoặc sản xuất công nghiệp. Bi đất nung thủ công thường có chất lượng không cao: dễ vỡ, không đều, vì vậy trẻ em thường tự chế tạo một số viên bi chất lượng tốt để làm bi cái khi chơi. Có hai cách phổ biến để làm bi là:

• Tìm hoặc tạo một viên đá nhỏ, sau đó dùng dao để đẽo thành dạng gần hình cầu. Tiếp theo, sử dụng một dụng cụ có lỗ tròn có đường kính tương ứng với viên bi và một miệng lỗ cứng để mài viên đá thành bi, gọi là xoáy bi. Các vật thường dùng để xoáy bi bao gồm vỏ đạn súng trường hoặc tiểu liên, thậm chí là vỏ trai, ốc, khi mài đều trên nền sân cứng cũng có thể tạo thành lỗ xoáy bi.
• Dùng viên bi đất sẵn có và tiếp tục xoáy để làm tròn, sau đó nung trong lửa để trở thành sành.

Với những phương pháp trên, việc tạo ra một viên bi cái tốn nhiều thời gian nhưng sẽ cho ra viên bi bền, cứng và đều, phù hợp cho trò chơi.

Ở miền Nam, các viên bi được chế tạo từ thủy tinh và có pha trộn màu sắc rực rỡ bên trong, tạo nên vẻ đẹp mắt. Bi được sản xuất hàng loạt bằng phương pháp công nghiệp, với chi phí thấp, nên trẻ em không cần phải tự chế tạo bi.

Kỹ thuật

Kỹ thuật chính trong trò chơi là bắn bi, ở miền Bắc thường áp dụng các cách sau:

• Kẹp viên bi giữa ngón tay trỏ và ngón tay giữa, sao cho móng của ngón giữa chạm vào đốt ngón tay cái. Nhắm vào mục tiêu rồi dùng ngón tay trỏ để bật viên bi ra.
• Cuộn viên bi vào giữa ngón tay trỏ, gập ngón tay cái về phía sau viên bi. Nhắm vào mục tiêu rồi dùng ngón tay cái để bắn viên bi ra.

Kỹ thuật bắn bi yêu cầu sự khéo léo và chính xác để đạt mục tiêu ở các khoảng cách khác nhau. Khi bắn, có thể sử dụng tay còn lại làm bệ tỳ để nâng cao viên bi lên thuận tiện hơn tùy theo tình huống. Các kỹ thuật này thường có độ chính xác trong khoảng dưới 1 mét.

Ở miền Nam:

• Bi được bắn bằng hai tay: tay trái dùng ngón cái, trỏ và giữa để giữ viên bi, tay phải dùng ngón cái ấn xuống đất và ngón giữa đặt phía sau viên bi. Nhắm mục tiêu rồi bật tay để bắn bi. Kỹ thuật này có thể đạt độ chính xác lên đến 10 mét.

Luật chơi

Bi lỗ: Đào một lỗ trên nền đất hoặc xi măng có đường kính khoảng 20–30 cm, gọi là lỗ. Nếu có bi trong lỗ, gọi là cọp. Vẽ một vạch thẳng cách lỗ 1,5-2m, gọi là kim. Mỗi người chơi sẽ dùng một số lượng bi bằng nhau. Các người chơi lần lượt bắn bi cái từ vạch thẳng vào lỗ. Người nào có viên bi dừng gần lỗ nhất nhưng không vào lỗ sẽ được quyền chơi lượt đầu tiên, và tiếp tục theo lượt. Nếu bi rơi vào lỗ, coi như dừng tại vạch. Sau đó, người chơi bắn bi cái từ vị trí của nó vào những viên bi trong lỗ để đưa chúng ra ngoài. Những viên bi ra ngoài thuộc về người chơi. Khi bắt đầu, người chơi cũng có thể bắn thẳng vào bi trong lỗ; nếu có ít nhất một viên bi bị đẩy ra ngoài và bi cái không nằm trong lỗ, người đó tiếp tục bắn. Người chơi mất lượt nếu không đưa được viên bi nào ra ngoài hoặc bi cái dừng trong lỗ. Nếu bi ra ngoài nhưng bi cái nằm trong lỗ, bi sẽ được đưa trở lại và người chơi có thể bị 'phạt' phải thêm bi của mình vào. Người chơi giỏi thường bắn sao cho bi trong lỗ ra ngoài và bi cái bật lại gần lỗ để thuận tiện cho lượt bắn tiếp theo. Trò chơi kết thúc khi tất cả bi trong lỗ đã được bắn ra ngoài. Như trong trò đáo, viên bi nào ra khỏi lỗ sẽ thuộc về người đó. Kết thúc trò chơi, ai còn bi sẽ thắng, ai hết bi sẽ thua. Trong trò này, người chơi thường dùng bi cái lớn và nặng để dễ dàng bắn bi ra ngoài.

Bi 7 lỗ: Trò chơi thường có từ 3-5 người. Đào 7 lỗ trên nền đất, với 4 lỗ đầu tiên tạo thành hình vuông, lỗ thứ 5 ở giữa hình vuông, lỗ thứ 6 đối xứng với lỗ thứ 5 qua một cạnh của hình vuông và lỗ thứ 7 đối xứng qua lỗ thứ 6. Kẻ một vạch cách xa khu vực lỗ khoảng 2-3m. Người chơi đứng ở khu vực lỗ để bắn bi về phía vạch để xác định người đi trước, gọi là 'đi nhất' hoặc 'thi nhất', ưu tiên viên bi ở gần vạch nhất. Sau khi xác định người đi trước, người chơi phải lần lượt đưa bi vào 4 lỗ đầu tiên (không cần theo thứ tự), rồi vào lỗ thứ 5, 6, 7 theo đúng thứ tự. Nếu làm đúng, người chơi tiếp tục, nếu sai hoặc bi ra ngoài lỗ thì lượt chuyển cho người khác và phải bắt đầu lại từ đầu. Sau khi hoàn thành 7 lỗ đúng thứ tự, người chơi có quyền 'hạ sát' bi của đối thủ, nghĩa là nếu bi của người đó chạm vào bi của đối thủ, đối thủ sẽ thua cuộc. Trò chơi kết thúc khi chỉ còn một người chơi duy nhất.

Bi 1 lỗ: là biến thể của bi 7 lỗ, trong đó người chơi chỉ cần đưa bi vào một lỗ duy nhất để có thể hạ sát các viên bi khác. Đây là cách chơi đòi hỏi sự chiến lược cao và thường áp dụng trong không gian chơi rộng hơn so với bi 7 lỗ vì người chơi phải tìm cách giữ khoảng cách với đối thủ.

Bi kích: tương tự như bi 1 lỗ, nhưng khi bi của người chơi bị chạm bởi bi khác, không ngay lập tức thua cuộc mà phải chịu một lượt bắn từ bi của đối thủ (gọi là 'kích'). Sau lượt kích, người bị kích phải trả số bi tương ứng với khoảng cách giữa hai viên theo tỷ lệ đã quy định, thường đo bằng gang tay. Người kích có thể áng chừng khoảng cách, nếu đối phương đồng ý hoặc đo thấy áng chừng nhỏ hơn thực tế, thì phải trả bi và thua cuộc. Nếu không đồng ý, việc đo thực tế sẽ được thực hiện; nếu áng chừng sai, người bị kích sẽ tiếp tục chơi mà không phải trả bi.

Bi hào hay bi tàng: tạo hai vạch song song cách nhau từ 2–3 m, gọi là hào. Một vạch là điểm xuất phát, một vạch là đích. Tại vạch đích, có thể vẽ thêm một hình chữ nhật dài 20–30 cm, rộng 7–10 cm gọi là tương. Các người chơi sẽ bắn bi từ vạch xuất phát sao cho bi dừng lại trong khu vực tương và càng gần vạch đích càng tốt mà không vượt quá vạch. Sau đó, các viên bi sẽ được xếp hạng theo các quy tắc sau:

• Bi nằm trong khu vực tương sẽ xếp trên các bi nằm ngoài khu vực.
• Nếu bi đều nằm trong khu vực tương hoặc ngoài khu vực, bi nào gần vạch đích hơn sẽ xếp trên. Nếu bi vượt quá vạch, thứ hạng sẽ được xếp ngược lại, bi nào xa vạch hơn sẽ xếp trên.

Khi có nhiều người cùng có bi dừng đúng vạch hoặc cách vạch một khoảng bằng nhau, thì người bắn sau sẽ được xếp trên. Để xác định chính xác khoảng cách đến vạch, trẻ em thường dùng dây hoặc que để đo. Người xếp đầu tiên có quyền bắn bi của mình vào các viên bi xếp từ thứ hai trở đi; nếu bắn trúng, có thể 'ăn' một số viên bi của đối thủ, còn nếu bắn trượt, lượt chơi sẽ chuyển cho người có bi bị bắn. Do đó, nếu một người có khả năng xếp đầu cao (ví dụ, bi dừng đúng vạch và trong khu vực tương), những người chơi sau sẽ tìm cách làm khó bằng cách bắn bi để các viên xếp gần nhau càng xa nhau càng tốt. Việc này được gọi là 'giằng'. Số bi 'ăn' mỗi lần bắn trúng được thỏa thuận trước; bi dừng trong khu vực tương có thể được nhân hệ số (thường là gấp đôi), nếu dừng chính xác tại vạch đích thì sẽ được nhân thêm.

Bi biển hay bi bể: các người chơi vẽ một hình khép kín với dạng hình tùy ý và có chu vi rộng. Khi bắt đầu trò chơi, mỗi người chọn vị trí đặt bi trong hình. Lượt chơi được xác định bằng 'oẳn tù tì', và mục tiêu là bắn bi của đối phương ra khỏi hình. Người bị bắn ra phải trả bi theo thỏa thuận. Điều thú vị của trò này là việc rình rập và tính toán khi bắn, vì bắn không chính xác có thể khiến bi của mình ra ngoài hoặc bị bắn trúng. Hình vẽ thường là đa diện lõm và người chơi không được phép để bi của mình ra ngoài vạch, ngay cả khi bi đang di chuyển và cuối cùng vẫn dừng lại trong hình.

Bi gẩy: trò chơi phổ biến với các bé gái, còn được gọi là khía - đùng, mô phỏng các động tác khi chơi. Cách chơi rất đơn giản: mọi người cùng góp số bi và chơi 'oẳn tù tì' để chọn lượt đầu tiên. Người chơi rải bi lên mặt đất sao cho đều và cách nhau vừa phải. Sau đó, người chơi chọn một cặp bi, dùng ngón tay di trên mặt sân giữa hai viên bi đó, gọi là khía. Nếu ngón tay chạm bi, người đó mất lượt; nếu không, sẽ dùng ngón tay gẩy viên bi này vào viên bi kia, nếu gẩy trúng (gọi là đùng) và không chạm vào bi khác, sẽ 'ăn' hai viên bi. Ngược lại, mất lượt. Trò chơi kết thúc khi tất cả bi đã được 'ăn' hết. Bi gẩy cũng có thể dùng hạt nhãn hoặc sỏi nhỏ.

Biến thể

• Bi lồ có một biến thể là hòm hình tròn, nơi người chơi không thể cùng đưa bi vào đó. Thể thức chơi là từ vạch bắn bi về 'lồ'; nếu bi của ai dừng trong lồ hoặc gần nhất thì người đó có quyền bắn vào bi của đối phương. Nếu nhiều bi cùng vào 'lồ', ai bắn sau sẽ được quyền bắn trước. Người được quyền bắn cố gắng bắn trúng bi của người khác ra xa 'lồ'; nếu bắn trượt, mất lượt. Nếu bắn trúng, người bị bắn phải trả số bi theo thỏa thuận, và người bắn tiếp tục từ vị trí của mình. Nếu đã có người đưa bi vào lồ, người khác sẽ cố gắng bắn bi ra xa lồ để gây khó khăn, không mạo hiểm đưa bi vào lồ nữa. Trò chơi kết thúc khi mọi bi đều vào 'lồ', không còn mục tiêu để bắn.

Thuật ngữ trong trò chơi

• Bi ve: viên bi làm từ thủy tinh.
• Thủ: khi viên bi dừng đúng trên vạch đích, nếu nó cũng nằm trong tương thì gọi là thủ tương. Nếu người chơi trước đã thực hiện được thủ hoặc thủ tương, và người tiếp theo làm được điều đó, thì gọi là thủ đè hoặc thủ tương đè.
• Ngoại non: khi viên bi vượt quá vạch mục tiêu một khoảng cách rất ngắn.
• Ngoại già: khi viên bi vượt quá vạch mục tiêu một khoảng cách tương đối dài.
• Chầu/lẩu: việc góp bi vào hòm.
• Bể hay biển: khu vực ngoài hình vẽ trong thể thức bi bể.
• Bắn xỉa: kỹ thuật bắn chính xác ở khoảng cách xa.
• Một nhất hai ngoại non: thể hiện quyết tâm đưa viên bi gần hoặc đúng vạch mục tiêu, sẵn sàng chấp nhận thất bại nếu bi hơi vượt qua vạch. Câu này cũng được dùng như một thành ngữ để chỉ quyết tâm thực hiện việc có rủi ro cao.
• Rìa: phân loại rìa lớn và rìa bé.

Đánh bi trong văn hóa

• Thành ngữ: Lăn như bi, Tròn xoe như hòn bi ve.
• Nhạc: Bài hát Hổng dám đâu của Nguyễn Văn Hiên:

...Các bạn thân lấp ló gọi em vui chơi ở sân nhà

Chơi đá bóng, đá cầu, nhảy dây, bắn bi, và trốn tìm

Ôi thật tuyệt vời nhưng em không dám đâu...

Đánh bi trên thế giới

Các trò chơi bi trên thế giới có nhiều nét tương đồng với Việt Nam, với nhiều thể thức khác nhau. Người chơi chủ yếu sử dụng kỹ thuật bắn viên bi chính vào viên bi khác, với nhiều quy tắc và hình thức thú vị.

• Ở Anh và Mỹ, trẻ em chơi bi vòng, với hai hoặc nhiều người chơi. Có 13 viên bi xếp thành hình chữ thập trong một vòng tròn đường kính 10 foot. Hai vạch song song và tiếp tuyến với vòng tròn được vẽ để xác định lượt chơi. Người chơi đứng tại một vạch và bắn bi về phía vạch còn lại; viên bi gần hơn vạch kia sẽ giành quyền chơi. Người chơi sẽ bắn bi cái từ ngoài vòng vào các viên bi trong vòng sao cho viên bi cái vẫn ở trong vòng và các viên bi khác bật ra ngoài. Điểm số tính dựa trên số viên bi bị bắn ra ngoài vòng. Nếu viên bi cái của đối phương bị bắn trúng khi đối phương vừa mất lượt, điểm số vẫn được tính. Trò chơi kết thúc khi tất cả bi đã bị bắn ra ngoài, người có điểm cao nhất hoặc đạt số điểm mục tiêu là người thắng cuộc. Ngoài bi vòng, còn nhiều thể thức khác như bắn bi vào lỗ trên sân chơi, với giải đấu quốc gia thường niên ở Mỹ.
• Ở Đông Âu, trẻ em chơi bi với hai lỗ cách nhau 5-6m, gần một lỗ xếp 3 viên bi thành hình tam giác (thường chơi với 3 người). Để xác định lượt chơi, người chơi bắn bi từ lỗ này vào lỗ kia; nếu bi dừng trong lỗ, người đó được quyền chơi đầu tiên. Từ lỗ đó, người chơi sẽ bắn vào các viên bi gần lỗ kia; bắn trúng sẽ “ăn” viên bi đó và được quyền bắn tiếp, bắn trượt sẽ nhường lượt cho người kế tiếp. Với 3 viên bi xếp gần nhau, việc bắn trúng viên đầu tiên thường dễ dàng để tiếp tục bắn trúng các viên còn lại.
• Ở Đài Loan, trò chơi bi có 5 lỗ, sâu khoảng 2 cm và đường kính 4-5 cm, với 4 lỗ xếp thành hình vuông và lỗ thứ 5 ở giữa. Người chơi bắn bi từ lỗ góc của hình vuông vào lỗ giữa; nếu bi dừng lại trong lỗ đó, người chơi sẽ tiếp tục bắn vào các lỗ còn lại theo thứ tự: bên phải, trung tâm, bên trái, trung tâm, đối diện, và cuối cùng trở về lỗ góc. Nếu bi không dừng đúng lỗ cần bắn, người chơi mất lượt. Nếu hoàn thành lượt bắn, người chơi có thể bắn bi của người khác để loại người đó khỏi trò chơi.

• Lịch sử trò chơi bi (tiếng Anh). Lưu trữ ngày 31-12-2007 tại Wayback Machine
• Marble Games trên streetplay.com

Chú thích

Liên kết ngoài

• Bách khoa toàn thư về văn hóa Việt Nam
• Giải đấu bi quốc gia tại Mỹ Lưu trữ ngày 06-01-2008 tại Wayback Machine
• Giải bi quốc tế Lưu trữ ngày 16-01-2008 tại Wayback Machine
• Giải vô địch bi toàn cầu