Đánh giá bài thơ Thu Điếu của Nguyễn Khuyến

         Câu thơ đầu tiên chứa hai vần “eo”, thể hiện sự co lại, đọng lại không dao động, tạo ra cảm giác lạnh lẽo, yên tĩnh một cách đặc biệt. Dù không có từ “lạnh” và “veo” cũng đã đủ để thấy được cảnh tĩnh mịch, nhưng thêm hai từ này càng làm cho cảnh tĩnh lặng hơn. Ao có thể hẹp nhưng tác giả không bị giới hạn mà mở ra nhiều phương diện khác nhau, trong không khí se lạnh đó dường như làm cho làn nước ao ở giữa thu, cuối thu trở nên trong trẻo hơn. Trong “ao thu lạnh lẽo” ấy, không ai nghĩ rằng sẽ có bất kỳ vật gì xuất hiện, nhưng thật bất ngờ: Khung ao không trống rỗng mà có “một chiếc thuyền câu nhỏ bé tẻo teo”. Có cảnh vật tự nhiên và dấu vết của cuộc sống con người, làm cho cảnh thu trở nên ấm áp hơn một chút. Chiếc thuyền “tẻo teo” thực sự đáng yêu. Câu thơ khi đọc lên, khiến cho đối tượng mô tả trở nên gần gũi và thân thiết hơn bao giờ hết! Với hai câu mở đầu, nhà thơ sử dụng những từ ngữ tạo hình ảnh, tạo nên một độ gợi cao: “lạnh”, “veo”, “tẻo teo” mang lại cho người đọc một cảm giác buồn bã, cảnh vắng vẻ, ít người qua lại. Và sau đó là hình ảnh:

Sóng xanh theo làn gió gợn nhẹ
  Lá vàng nhẹ nhàng trước gió vuốt nhẹ

         Làm cho không khí trở nên yên lặng hơn, nhà thơ đã sử dụng động của “lá vàng trước gió” để mô tả sự yên bình của cảnh thu làng quê Việt Nam. Những cơn gió mùa thu đã xuất hiện và mang theo cái lạnh trở về, làm cho ao thu không còn “lạnh lẽo” nữa vì mặt nước đã “gợn nhẹ”, “lá vàng vuốt nhẹ”, cảnh vật dường như đã bắt đầu thay đổi hoàn toàn! Cơn “sóng xanh” nhỏ “gió gợn nhẹ” và chiếc lá “trước gió nhẹ nhàng”, có vẻ như mâu thuẫn với nhau, nhưng thực ra ở đây Nguyễn Khuyến đã quan sát kỹ theo chiếc lá bay trong gió, chiếc lá rất nhẹ và mảnh mai như thuyền, chao đảo dịu dàng trong không gian, rơi xuống mặt nước yên bình. Quả thật cần phải có một trái tim yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống sâu sắc thì Nguyễn Khuyến mới có thể cảm nhận được những âm thanh tinh tế, dường như chẳng ai để ý đến như thế! Như đã nói: bài thơ bắt đầu, tác giả sử dụng vần “eo” nhưng không bị giới hạn mà đã mở rộng không gian theo chiều cao, tạo nên sự thoải mái, rộng lớn cho cảnh vật:

Tầng mây trôi trên bầu trời xanh ngắt
   Đường làng uốn cong khách vắng vẻ

         Bầu trời xanh ngắt của mùa thu vẫn là biểu tượng đẹp của mùa thu. Những đám mây không trôi nổi bay khắp bầu trời mà “trôi lơ lửng”. Trước đó Nguyễn Du đã từng viết về mùa thu với:

Đèn lung linh chiếu soi mây bay
Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng

Nay Nguyễn Khuyến cũng thế. Mở ra không gian rộng lớn, cảm hứng của Nguyễn Khuyến trở về với khung cảnh làng quê quen thuộc vẫn là hình ảnh tre, bầu trời thu ngày nào, đường làng uốn cong…tất cả đều quen thuộc và gợi nhớ màu sắc thôn quê Việt Nam. Chỉ khi đến với Nguyễn Khuyến, chúng ta mới thấy được những nét quê yên bình, êm ả như vậy. Trời sang thu, không khí giá lạnh, đường làng cũng vắng vẻ. “Đường làng uốn cong” cũng “vắng vẻ” không có bóng người qua lại. Sau này Xuân Diệu trong bài Đây mùa thu tới cũng đã bắt được những nét điển hình đó của sông nước ở vùng quê, khi trời đã bắt đầu bước vào những ngày giá lạnh:

Những cánh lá rung đầu thu…
… Đã nghe gió se lạnh thổi qua
Đã vắng bóng người ở những con đò
           Cùng với: Cành lá vàng run run trước cơn gió (Thu)

         Thế rồi trong không khí se lạnh của thôn quê, không ai nghĩ rằng sẽ không có bóng dáng của con người, nhưng thật bất ngờ đối với người đọc:

Đầu gối nằm xuống, cần câu không buông ra
Cá đang cắn nhẹ dưới chân bèo.

         Hai câu thơ kết thúc đã cho thấy phần nào về bản chất của tác giả. Tôi nhớ không nhầm thì đã có tài liệu cho rằng: “đầu gối, ôm cần lâu chẳng được”, “ôm” chứ không phải là “buông”. Theo từ điển Việt Nam, “buông” phù hợp hơn, phản ánh tính cách của nhà thơ hơn. Trong những ngày từ vương quân trở lại, sống ẩn dật, mùa thu câu cá, đó là sở thích của nhà thơ ở làng quê để thư giãn trong công việc, để hoà mình vào thiên nhiên, quên đi những bận tâm với nước non, để tâm hồn thanh thản. “Buông”: thả lỏng, đi câu không nhất thiết phải kiếm cái ăn (hiểu theo nghĩa đen của nó), mà là để giải trí, vì vậy “ôm” không phù hợp với tình hình. Từ “buông” mang lại hiệu quả nghệ thuật cao hơn cho câu thơ.

         Tóm lại, qua Thu điếu, ta phần nào thấy được tấm lòng của nhà thơ dành cho thiên nhiên, dành cho cuộc sống: chỉ có những ao nhỏ, những “đường làng uốn cong”, màu xanh của bầu trời, cũng đã khiến lòng người say mê. Thì ra mùa thu ở thôn quê không có gì xa lạ, mùa thu ở thôn quê chính là tâm hồn của cuộc sống, là duyên của nông thôn. Câu kết thúc này đặc biệt hấp dẫn, vừa gợi lên cảm giác, vừa thể hiện cuộc sống trong trẻo nhất với sự sử dụng các âm thanh rất trong trẻo, có sự phản ánh của các cặp vần, đã chiếm trọn vẹn tình cảm của người đọc, khi đọc một lần thì khó có thể quên được.