[Đánh Giá Sách] “Khuyến Học”: Bí Mật Trong Cuốn Sách Bên Cạnh Gối Đầu Giường Của Người Nhật Bản?

Giới Thiệu Tác Giả và Tác Phẩm

Fukuzawa Yukichi là nhà tư tưởng có ảnh hưởng sâu rộng nhất đối với xã hội Nhật Bản thời cận đại. Người Nhật tôn vinh ông là 'Voltaire của Nhật Bản', không chỉ vì tính triệt để và tầm mức vượt trội trong tư tưởng của ông, mà còn vì cũng như danh nhân người Pháp, Fukuzawa Yukichi cùng những người đồng chí của mình là những người khai sáng Tinh thần quốc dân Nhật Bản, đem lại linh hồn, động lực và sự hậu thuẫn tinh thần cho công cuộc Duy tân của chính phủ Minh Trị. Những tác phẩm của ông dù viết hơn một thế kỷ trước vẫn được người Nhật Bản ngày nay hết lòng ngưỡng mộ.

Ông được xem là người có công khai sáng phong trào canh tân nước Nhật. Tư tưởng lớn của ông đã ảnh hưởng sâu và rộng nhất đến xã hội Nhật Bản cận đại. Những tư tưởng về chính trị, xã hội, kinh tế và giáo dục mà Fukuzawa truyền bá đã thay đổi hoàn toàn diện mạo của đất nước Nhật Bản vào cuối thế kỷ 19. Fukuzawa Yukichi đã để lại cho dân tộc Nhật Bản một gia tài tư tưởng đồ sộ với hơn 100 tác phẩm về đủ mọi đề tài liên quan đến đất nước Nhật Bản từ ngôn ngữ, tư tưởng, triết học, lịch sử, địa lý... tác phẩm và tư tưởng của ông đã ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều quốc gia trên thế giới trong đó có Việt Nam.

Khuyến Học của Fukuzawa Yukichi được xem như một trong những nguồn cảm hứng quan trọng cho quá trình 'văn minh hoá' mà Nhật Bản đã thành công thực hiện. Hơn nữa, tư tưởng giáo dục chiếu sáng trong Khuyến Học còn đề xuất những ý tưởng thiết thực cho quá trình cải cách giáo dục hiện tại của Việt Nam. Cuốn sách bao gồm 17 chương bàn về các khía cạnh khác nhau của việc học, chứa đựng nhiều ý tưởng mới mẻ và tiến bộ. Cuốn sách phản ánh trí tuệ của tác giả một cách tinh tế, khéo léo nhưng cũng rất trực diện và can đảm. Nó mang lại nhiều bài học quan trọng, nhưng hai vấn đề mà tôi chú ý nhất là thái độ của con người đối với việc học và mối quan hệ song phương giữa nhà nước và nhân dân.

Giáo Dục - Ý Nghĩa, Tầm Quan Trọng và Phương Pháp

Mọi người sinh ra đều bình đẳng, sự khác biệt đến từ việc học

Tầm quan trọng của việc học trong xã hội hiện đại không thể phủ nhận. Tuy nhiên, tư tưởng mới mẻ của Fukuzawa Yukichi trong thời kỳ xuất bản cuốn sách đã làm bất ngờ không ít người Nhật Bản, những người thường bị ràng buộc bởi đẳng cấp và thân phận, quen thuộc với việc tuân theo quyền lực và sợ hãi quyền lực suốt hàng trăm năm dưới chính quyền phong kiến Mạc Phủ (thời kỳ trước thời Minh Trị, vô cùng cứng rắn và bảo thủ và duy trì trạng thái lạc hậu cho đất nước). Sự thực hiển nhiên là trên thế giới có cả công việc dễ dàng và khó khăn. Những người làm việc được coi là “dễ” như lao động chân tay thường nhận được lương thấp, có vị trí xã hội thấp. Ngược lại, những người làm việc “khó” liên quan đến sự nghiên cứu, phát triển thường được tôn trọng, có vị trí xã hội cao. Họ tạo ra nhiều giá trị hơn và do đó được trả công tốt hơn. Sự khác biệt giữa lao động chân tay và lao động trí óc cuối cùng phụ thuộc vào mức độ học vấn, sự sẵn lòng tìm hiểu, khám phá và học hỏi.

Nói như vậy không có nghĩa là những người nghèo, những người có thu nhập thấp là không học vấn? Không phải vậy. Khi nói đến việc học vấn, một khía cạnh quan trọng ít được nhắc đến là phạm vi của việc học. Con người nên hướng đến việc học những kiến thức thực tế, có ích cho bản thân và xã hội, những kiến thức có thể áp dụng vào thực tế thay vì chỉ học lý thuyết trống rỗng. Bác Hồ từng nói “Học phải kết hợp với hành động”. Có lý thuyết mà không biết áp dụng không tạo ra giá trị, chỉ là lãng phí của cải, thời gian và công sức.

Chăm chỉ học tập để nhận biết cái đúng, cái sai; cái phù hợp và cái chưa phù hợp; để hiểu về thế giới cũng như hiểu về trách nhiệm của bản thân mình. Fukuzawa Yukichi đặc biệt quý trọng việc học từ sự phát triển của phương Tây bởi ông đã tiếp xúc nhiều với văn hóa nước ngoài. Tuy nhiên, tác giả một lần nữa thể hiện tư tưởng vượt thời đại bằng cách nhấn mạnh tầm quan trọng của việc học lựa chọn. Theo ông, học phải lựa chọn, như chúng ta thường nói 'Hòa nhập nhưng không hòa tan', không thể áp dụng 100% kiến thức, kỹ thuật của phương Tây một cách cơ hội mà phải tinh ý chọn lọc để phù hợp với tình hình của đất nước.

Học không chỉ để hấp thụ, học còn là để đóng góp. Theo tác giả, hoạt động của con người chia thành 2 loại:

Thứ nhất, hoạt động với tư cách của một cá nhân độc lập. Con người sinh ra, lớn lên, kiếm sống rồi già yếu và chết, đây là vòng lặp tự nhiên của nhân loại. Tuy nhiên, điểm phân biệt người với người, đặc biệt là con người với con vật, nằm ở giá trị ta để lại khi mất đi. Theo tác giả, một cuộc đời nếu chỉ lao động để nuôi sống bản thân và gia đình thì chính là cuộc sống không trọn vẹn, vì như vậy không khác gì những loài động vật. Con người và con vật đều cần lao động để kiếm ăn, và không thể nói nỗ lực con người bỏ ra là nhiều hơn một chú chim yến miệt mài cả đời.

Với tư cách là chúa tể của muôn loài, con người có thêm 1 loại hoạt động, đó là hoạt động với tư cách một thành viên trong xã hội rộng lớn. Mỗi người là một mắt xích trong xã hội, có cá nhân cống hiến thì xã hội mới phát triển. Sống không chỉ biết mình, mà phải có nghĩa vụ với xã hội. Từ xưa đến nay, nhờ vào tấm lòng thiện nguyện, luôn xuất hiện những người miệt mài cống hiến cho xã hội. Vì tấm lòng thiện nguyện, kiến trúc sư Phạm Đình Quý đã xây dựng 105 điểm trường cho trẻ em nghèo vùng cao trong suốt 5 năm. Vì tấm lòng thiện nguyện, ông Bùi Công Hiệp đã dành hơn 100 tỷ đồng để làm mái ấm cho các em nhỏ mồ côi trên khắp Sài Gòn. Đến ngày nay, vẫn có các cụm từ như “ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng” hay “việc nhà thì nhác mà việc xã hội thì siêng”, dùng để giễu cợt, chê bai những người coi trọng hoạt động xã hội.

Nếu tất cả mọi người chỉ quan tâm đến lợi ích cá nhân và tập trung vào bản thân thì con người sẽ không thừa hưởng thành tựu, di sản của nền văn minh trước. Từ xa xưa, con người chỉ biết dùng cục đá để nghiền hạt lúa mạch. Sau này, qua nhiều nỗ lực và công phu, họ đã biết đục đẽo đá thành phiến, sau đó tạo ra cối xay bột. Ban đầu, cối xay bột cần sức người để vận hành. Theo thời gian, họ đã sử dụng sức gió, sức nước, thậm chí động cơ để vận hành. Nhờ việc tiếp thu văn minh chung của nhân loại, việc xay bột và nhiều khía cạnh của cuộc sống trở nên dễ dàng, tiện lợi như hiện nay.

Vì tiêu đề cuốn sách có một chữ “học”, tác giả không chỉ dừng lại ở những ý tưởng nếu trên mà còn đề cập đến nhiều vấn đề đặc sắc khác xung quanh việc học như định nghĩa của một trường học tốt, vấn đề bằng cấp, quan liêu, tôi luyện ý chí và năng lực phù hợp với việc học,...

Nhà nước và nhân dân: mối quan hệ hai chiều về lợi ích, trách nhiệm và nghĩa vụ

Đáng buồn là chúng ta chỉ có người Nhật mà không có quốc dân Nhật

Mối quan hệ giữa chính phủ và người dân, xưa nay luôn có nhiều tranh cãi. Có những đất nước tồn tại vô số đảng phái khác nhau, như Mỹ, như Nhật Bản; có những đất nước lại chỉ duy trì một Đảng cầm quyền duy nhất, như Việt Nam. Cho dù hệ thống chính trị có phức tạp hay đơn giản ra sao, chính phủ có nhiệm vụ điều hành đất nước, bảo vệ quyền lợi cho người dân; ngược lại, nhân dân phải có nghĩa vụ bảo vệ đất nước, đóng góp và phát triển xã hội để đất nước đi lên. Tác giả quan niệm rằng: “Quốc dân chúng ta phải hợp tác với chính phủ thì mới mong thành công trong việc phát triển quốc gia một cách toàn diện, đồng bộ.” Tuy nhiên, Nhật Bản thời bấy giờ mới bắt đầu bước vào công cuộc cải cách và còn tồn tại không ít những vấn đề tồn đọng, không chỉ người dân mà còn ở bộ máy cai trị.

Có lẽ hiện nay các bạn sẽ cảm thấy ngạc nhiên, thậm chí xa lạ với cụm từ “Khí chất nhu nhược của người Nhật Bản” vì đó là đất nước nổi tiếng với tinh thần dân tộc mạnh mẽ và ý chí vươn lên đáng ngưỡng mộ. Tuy nhiên, đó chính xác là những gì Fukuzawa Yukichi đã dùng để miêu tả con người Nhật Bản vào thời điểm cuốn sách ra đời.

Đã nhiều năm rồi, nhân dân phải gánh chịu nhiều gian khổ dưới chế độ chính trị độc tài. Điều mà họ nghĩ trong lòng thì không dám nói ra, hoặc sẵn lòng nói dối chỉ để tránh khỏi những hậu quả đau đớn. Sự gian dối và giả tạo đã trở thành phong cách sống. Sự không thành thật trở thành thói quen hàng ngày. Họ không dám thừa nhận sai lầm của mình, thậm chí còn tìm cách đổ lỗi cho người khác. Không còn ai biết xấu hổ, biết tức giận, chỉ biết ganh tỵ và ghen tuông. Còn việc quốc gia và công việc của nước thì chỉ được xem như là việc của người khác, không đáng để quan tâm.

Tác giả thậm chí còn sử dụng những từ ngữ nặng nề như “ngu ngốc”, “vô học” để mô tả tình hình của nhân dân. Những thói quen và tập tục xấu vẫn còn tồn tại do thiếu sự độc lập của nhân dân, họ quá quen với việc phụ thuộc vào chính quyền. Không chỉ vậy, ông còn chỉ trích tư duy vụng về và tham lam mù quáng đã thấm sâu vào tâm trí, đã trở thành cách suy nghĩ của con người suốt hàng nghìn năm “Làm quan là phương tiện tiến bộ tốt nhất trong mọi hình thức tiến bộ”. Ngay cả những người thuộc tầng lớp trí thức, được gọi là “Tây học”, những người tiến bộ và hiểu biết nhất trong xã hội thời điểm đó, cũng không thể kháng lại sự cám dỗ của lòng tham và vinh quang.

Các quan chức chính phủ cũng không thoát khỏi lời chỉ trích của Fukuzawa. Ông cho rằng không phải là tình cờ mà mọi người đều muốn trở thành quan chức. Lý do là vì quyền lợi và quyền hành của chính phủ thời đó quá lớn, sức hút của quyền lực và danh vọng làm cho mọi người muốn tham gia.

Ví dụ, gần đây trên các tờ báo hiếm khi có bài viết phản đối quan điểm của chính phủ. Thỉnh thoảng khi chính phủ đưa ra một số chính sách cải thiện nhỏ, ngay lập tức các bài viết tán dương chính phủ xuất hiện nhiều trên báo. Những bài viết như thế có thể được xem như là sự nịnh nọt khéo léo của những người viết, giống như việc các cô gái làng chơi lấy lòng khách hàng. Điều tồi tệ hơn, những người viết những bài viết đó thường là những thành viên của nhóm Tây học. Họ không phải là “cô gái làng chơi” và cũng không phải là những người tâm thần hay thiếu hiểu biết.

Chính phủ Minh Trị đã nổi tiếng với sự thông minh và sáng suốt trong việc thực hiện những chính sách cải cách tiến bộ. Tuy nhiên, Fukuzawa Yukichi cho rằng mặc dù đã cải thiện hơn so với thời Mạc Phủ, chính quyền vẫn còn xa cách với nhân dân và cần phải cải thiện nhiều để nhân dân đồng lòng, đồng sức cùng phát triển đất nước.

Vấn đề quan trọng nhất là nâng cao ý thức dân tộc và tinh thần độc lập của người dân. Khi mỗi cá nhân tự chủ và độc lập, thì đất nước cũng sẽ trở nên tự chủ và độc lập. Nếu nhân dân có lòng tử tế, thì chính phủ cũng không thể lơ là. Khi người dân nhận thức được trách nhiệm và nghĩa vụ của mình đối với đất nước, thì đất nước sẽ luôn ủng hộ và đi cùng với nhân dân tiến lên. Mối quan hệ giữa nhân dân và chính phủ không bao giờ được thể hiện một cách hùng hồn và sâu sắc như vậy.

Tóm lại

Quan điểm giáo dục thực hành của Fukuzawa được thể hiện rõ qua phương châm: học phải đi kèm với hành động, và hơn thế nữa, học là để thực hành. Để thực hiện phương châm đó, theo Fukuzawa, cần phải tìm ra câu trả lời cho hai câu hỏi: Học cái gì và học như thế nào? Ngoài ra, cuốn sách còn kêu gọi tinh thần tự hào dân tộc mạnh mẽ, có thể là nguồn gốc của sự phát triển tuyệt vời của Nhật Bản trong tương lai.

Cuốn sách Khuyến học được viết từ những năm 1870 nhưng điều đó không làm cho những tư tưởng trong cuốn sách trở nên lỗi thời hay lạc hậu. Ngược lại, những vấn đề được đưa ra vẫn còn mang tính thời sự và đối với các quốc gia đang trên đường hiện đại hóa như Việt Nam, đó vẫn là những vấn đề quan trọng.

Đánh giá chi tiết bởi: Dương Đỗ - MytourBook

Ảnh: Phương Chu - MytourBook