[Đánh Giá Sách] 'Ông Lão Và Biển Cả': Sử Thi Trên Đại Dương Mênh Mông

Lão đánh cá Santiago đem lại cái nhìn đặc biệt mà nhà văn lớn Ernest Hemingway đã tái hiện trong tác phẩm ngắn của mình, 'Lão và Biển Cả'. Câu chuyện của lão này là một bức tranh rực rỡ về sự anh hùng giữa cuộc chiến với sức mạnh của tự nhiên. Hoàn cảnh của Santiago với con cá lớn ở vịnh Caribbean gợi lên những phần nào của cuộc khủng hoảng toàn cầu COVID-19 năm 2020. Hơn nữa, sau hàng thập kỷ, vẫn có thể cảm nhận được nhiều giá trị từ 'Ông Lão và Biển Cả', tác phẩm ghi dấu cho tên tuổi của Hemingway với giải Nobel Văn học năm 1954 và đồng thời là điểm dừng cho cuộc đời của ông. Câu chuyện này thể hiện rằng ngay cả trong những tình huống khó khăn nhất, con người vẫn có thể vượt qua và thậm chí là yêu thương vẻ đẹp hung dữ của thế giới. Đó chính là món quà mà Hemingway, một con người từ nửa thế kỷ trước, dành tặng cho chúng ta trong thời kỳ đại dịch chưa từng có.

Hành Trình Chinh Phục Đại Dương

Những trang đầu tiên của tác phẩm giới thiệu về Santiago, một lão ngư dân đã trải qua 84 ngày trên vịnh Caribbean mà không một con cá nào cắn câu. Vì vậy, gia đình của cậu học sinh Manolin đã cấm cậu theo đuổi đam mê đánh cá của mình. Cuối cùng, Santiago cũng chỉ còn một mình, trên chiếc thuyền nhỏ của mình, giữa đại dương vô tận. Tuy nhiên, ông không bao giờ từ bỏ. Lão giăng buồm ra xa xa khơi, và nhanh chóng đối mặt với một con cá khổng lồ. Với kinh nghiệm của một ngư dân già, Santiago đã đấu tranh với con cá trong suốt 3 ngày liền, sử dụng mọi thứ mà mình có.

....

Lão đã già, cùng chiếc thuyền câu cá nhỏ bé, bắt đầu cuộc hành trình trên dòng Nhiệt Đới, và đã trải qua 84 ngày mà không bắt được một con cá nào. 40 ngày đầu tiên, cậu bé Manolin cùng đi với lão. Nhưng sau khi không câu được cá trong 40 ngày, cha mẹ của cậu bé bảo cậu rằng bây giờ ông lão đã hoàn toàn 'salao', cụm từ tệ nhất của vận rủi, và buộc cậu phải rời đi. Trong tuần đầu tiên, thuyền của cậu bé đã câu được ba con cá lớn, điều này khiến cậu bé cảm thấy tiếc nuối mỗi khi nhìn thấy ông lão về với chiếc thuyền trống trải.

.....

Hemingway luôn thích đặt nhân vật của mình vào những tình huống khó khăn, khi họ phải đối diện với sức mạnh mênh mông của thiên nhiên. Họ phải đối mặt với thách thức để vượt qua những khó khăn, đồng thời bảo vệ cuộc sống của họ và tìm kiếm ý nghĩa của cuộc sống.

Trong trường hợp của Santiago, ông bị cuốn vào cuộc chiến với một con cá lớn hơn cả thuyền của mình. Ông không chỉ muốn bắt con cá chuồn để sinh sống, mà còn để thể hiện bản lĩnh ngư dân Caribbean thực thụ của mình. Trong suốt 3 ngày đêm, Santiago phải chiến đấu không chỉ để đánh bại con cá, mà còn để tôn trọng sinh vật đó, một phần của đại dương mà cuộc sống của ông đã liên kết với. Thông qua cuộc chiến này, Hemingway làm nổi bật tính cách của Santiago, khiến ông trở nên kiên cường hơn. Cuộc đấu tranh không chỉ là cuộc chiến giữa con người và tự nhiên, mà còn là cuộc chiến của tình yêu và lòng dũng cảm. Santiago không chỉ là một người săn cá, mà còn là một người đàn ông với trái tim rộng lớn và tình yêu bao la.

....

Santiago đưa thuyền ra xa biển, chèo mạnh mẽ và cẩn thận. Trong bóng tối, anh nghe thấy những tiếng chèo của những chiếc thuyền khác, mặc dù không thể nhìn thấy chúng vì mặt trăng đã lặn sau đồi. Có những tiếng nói từ các thuyền, nhưng hầu hết đều im lặng, chỉ còn tiếng chèo xuôi nước.

Sau khi rời bờ biển, mỗi người chèo thuyền vào đại dương để tìm kiếm cá. Santiago biết rằng anh sẽ phải đi xa, để lại đất liền phía sau và tiến vào biển sâu vào buổi sáng sớm. Anh nhìn thấy sự sáng sủa của đám rong, là biểu hiện của vùng biển sâu khi anh chèo qua vùng biển được gọi là Giếng lớn, nơi có độ sâu lên đến 700 xạ thước; đó là nơi tập trung cá và tôm, và đôi khi cả đàn mực, sống ẩn trong những hố sâu, đến gần bề mặt vào ban đêm để săn mồi cho cá lớn.

Trong bóng tối, ông cảm nhận bình minh sắp đến và nghe tiếng đàn cá chuồn rời mặt nước cùng tiếng lao xao của cánh cứng khi chúng lao xao trong bóng tối. Ông trân trọng loài cá chuồn vì chúng là bạn thân thiết của ông trên biển. Ông thương nhớ lũ chim, đặc biệt là những chú nhạn đen mảnh mai, luôn cố gắng tìm kiếm mồi nhưng thường không được gì; ông nghĩ rằng loài chim sống khổ hơn con người trừ những loài chim cướp và những loài to xác. Tại sao tự nhiên lại sinh ra loài chim đẹp đẽ như nhạn biển này trong khi biển lại có thể đầy rẫy sự khắc nghiệt?

Đại dương vừa tốt đẹp vừa đầy độc ác và bất ngờ; những loài chim phải bay, nhảy xuống để săn mồi; và tiếng kêu thảng thốt của chúng lại quá yếu ớt giữa trời biển rộng lớn. Ông luôn nghĩ về biển như el mar, là cách mà người ta gọi biển bằng tiếng Tây Ban Nha khi họ yêu biển.

Đôi khi những người yêu biển cũng than phiền về biển nhưng họ luôn xem biển như một người phụ nữ. Một số thợ săn cá trẻ tuổi, sử dụng phao nhựa làm phao câu và thuyền máy, gọi biển là el mar, tức là con đực. Họ coi biển như một kẻ đối thủ, một địa điểm hoặc thậm chí là một kẻ thù. Nhưng ông luôn xem biển như một phụ nữ, một thứ có thể ban phát hoặc từ chối ơn huệ, và nếu biển làm điều gì độc ác hoặc tàn bạo thì vì lúc đó biển không thể kìm chế được nữa.

Ánh trăng chiếu sáng trên biển giống như ánh sáng chiếu lên cơ thể của một người phụ nữ, ông nghĩ. Ông chèo thuyền nhẹ nhàng, không mất nhiều sức mà vẫn kiểm soát được tốc độ của mình, nhờ biển yên bình trừ những chỗ có dòng xoáy. Ông dùng dòng nước để giúp thuyền đi một phần ba hành trình và khi trời sáng lên, ông nhận ra mình đã đi xa hơn so với những gì ông nghĩ. Ông đã câu ở vùng Giếng lớn suốt một tuần qua mà không bắt được con cá nào, ông nghĩ. Hôm nay, ông sẽ đi tìm đàn cá bonito và albacore để câu mồi, và có thể con cá lớn sẽ xuất hiện ở đâu đó.

....

Con chim kêu gọi ông nói chuyện vì suốt đêm lưng ông đã tê cứng và bây giờ đau nhức.

Ở lại với ta nếu muốn, chim ơi! - lão nói. - Ta tiếc là không thể đưa mày về đất liền theo làn gió nhẹ đang thổi. Bởi vì ta đang phải chăm sóc một người bạn!

Đúng lúc đó, con cá giật mạnh, khiến lão ngã sấp xuống mũi thuyền và suýt lôi lão xuống biển nếu không gồng hết sức níu giữ dây. Con chim bay lên khi sợi dây giật mạnh và lão thậm chí không nhìn thấy nó bay đi. Lão thận trọng sờ vào sợi dây và phát hiện bàn tay mình đang chảy máu.

Có lẽ có cái gì đó làm đau nó! - lão nói và thử nới dây xem có thể kéo được con cá không. Nhưng khi dây căng đến điểm tối đa, lão buộc phải giữ chặt và quay lại chống đỡ sức kéo của dây.

Giờ thì mày sắp biết mùi rồi đấy, cá à! - lão nói. - Và lạy Chúa, cả ta cũng vậy!

Lão nhìn quanh để tìm con chim vì muốn có nó làm bạn. Nhưng con chim đã bay đi. Mày không chịu ở lâu với tao đâu, lão nghĩ. Nhưng suốt đoạn đường trở về bờ, mày sẽ phải gặp nhiều gian nan hơn. Làm thế nào mà lão lại để con cá cắt đứt tay mình bằng một cú giật nhoáng như thế? Có lẽ lão đang trở nên ngu ngốc. Hoặc có thể do lão mải mê nhìn con chim và suy nghĩ về nó. Bây giờ lão sẽ tập trung vào công việc của mình và sau đó phải ăn con cá để không bị mệt mỏi.

....

Dây tuôn xuống nhanh, nhưng đều đặn, cho thấy con cá không hoảng sợ. Lão dùng cả hai tay hãm dây nhưng chỉ ở mức an toàn, tránh để bị đứt. Lão biết, nếu không kìm chậm tốc độ của con cá thì nó có thể lôi tuột hết cả dây và bứt đứt. Chú cá thật kiêu hãnh và mình phải chinh phục nó. Ta phải không để nó biết rằng nó khỏe cũng như nếu nó tiếp tục như thế thì nó sẽ không biết đã gây ra vấn đề gì cho ta. Nếu ta là nó, ta sẽ dốc hết sức để dây câu đứt hết cả lên. Nhưng, may mắn thay, loài vật không thông minh bằng con người; mặc dù chúng cao thượng và hùng mạnh hơn. Ông lão đã từng thấy nhiều con cá lớn. Lão đã tận mắt chứng kiến nhiều con cân nặng hơn nửa tấn và trong đời lão cũng đã bắt được hai con lớn như vậy, nhưng không chỉ một mình.

Bây giờ, chỉ mình lão, đất liền khuất xa tầm mắt trong khi lão lại giữ con cá lớn nhất, một con cá lão chưa từng thấy và lớn hơn cả những con được kể truyền, trong khi bàn tay trái của lão vẫn giữ chặt như cái vuốt của con đại bàng. Dù sao thì nó cũng sẽ không thoát được, lão nghĩ. Chắc chắn nó sẽ giúp bàn tay phải thoát ra. Có ba thứ là anh em ta: con cá và hai bàn tay. Nó phải bỏ thói chuột rút đi. Bị chuột rút thì chẳng còn giá trị gì nữa. Con cá giảm tốc độ và tiến đều đều như trước. Lão tự hỏi tại sao nó lại nhảy lên như vậy. Nó nhảy lên như thể để cho lão biết nó lớn nhường nào. Dù sao thì bây giờ lão đã biết; lão nghĩ. Giá mà mình có thể cho nó thấy mình là ai. Nhưng hy vọng nó không thấy bàn tay bị chuột rút. Hãy để nó nghĩ rằng mình mạnh mẽ hơn chính bản thân mình và lão sẽ làm như thế. Lão tựa vào mạn thuyền thoải mái hơn, giảm sức chịu đựng trọng lượng đồng thời con cá bơi bình thản và thuyền chậm rãi trôi trên nước thẫm. Khi gió từ phía Đông thổi, mặt biển nhẹ nhàng lên và đến trưa, bàn tay trái của lão đã không còn bị chuột rút nữa.

Tin xấu cho mày, cá! - lão nói và dịch sợi dây trên chiếc bao che vai của lão.

Dù đã chọn tư thế thoải mái nhưng lão vẫn cảm thấy đau nhức mặc dù không quan tâm đến cơn đau ấy tí nào.

Mình vô thần! - lão nói. - Nhưng mình sẽ đọc mười lần kinh Lạy Cha và mười lần kinh Mừng Đức Mẹ để có thể bắt được con cá này và mình hứa mình sẽ hành hương đến nhà thờ Đức Mẹ Đồng Trinh xứ Cobre nếu mình bắt được nó. Mình xin hứa như vậy!

Con người vượt lên và yêu thương thiên nhiên

Nét đẹp của câu chuyện Ông già và Biển không chỉ nằm ở sự diễn biến kịch tính mà còn ở cách mà Hemingway kể lại. Dù bối cảnh có vẻ cô đơn, nhưng góc nhìn của lão ngư dân thể hiện một cảm giác cao quý vượt lên sự tàn nhẫn của tự nhiên. Cuộc phiêu lưu của Santiago được mô tả đơn giản nhưng sâu sắc, với ngôn ngữ giàu cảm xúc và cá tính. Sự hiện diện gian khổ của ông lão được diễn tả một cách rõ ràng, trái ngược hoàn toàn với hình ảnh yếu đuối của nhân vật. Hemingway không cần phải viết phức tạp để truyền đạt ý nghĩa của mình, những câu văn đơn giản luôn thể hiện tinh thần văn học tinh tế với từ vựng phù hợp. Đọc Ông già và Biển, tôi thấy hứng thú và tưởng tượng về hành trình của Santiago.

...

“Tôi vẫn nhớ cảm giác mạnh mẽ của đuôi cá, chỗ ngồi chèo thuyền bị gãy và tiếng va chạm của cái chày. Tôi nhớ ông ném tôi ra phía đầu thuyền, nơi có những sợi dây ướt, khiến toàn bộ thuyền lắc lư và tiếng ông quật cá nghe như tiếng đốn cây, máu nóng bắn lên áo tôi!”

...

Với sự giúp đỡ của thằng bé, ông lão kéo con cá lên thuyền trong khi con cá đực vẫn giãy dụa bên cạnh. Trong lúc lão rửa sạch dây câu và kiểm tra lao, con cá đực nhảy lên giữa không trung gần thuyền để xem con cá cái, rồi rơi xuống nước; đôi vây màu đỏ hồng, tức đôi vây hai bên ngực, mở ra phô diễn những sọc đỏ hồng rộng lớn. Nó thật đẹp, ông lão nhớ, và thực sự trung thành. Đó là điều buồn nhất mà ông từng chứng kiến, ông nghĩ. Thằng bé cũng buồn và chúng tôi cầu xin nó tha thứ trước khi giết thịt nó.

...

Nếu không thế thì mọi người chắc chờ đến cuối trận đấu. Nhưng dù sao thì ông cũng kết thúc trận đấu trước khi mọi người phải đi làm. Sau sự kiện đó, mọi người đều gọi ông là Nhà Vô Địch; dĩ nhiên còn có trận phục thù vào mùa xuân nữa. Nhưng tiền cược không nhiều và ông đã chiến thắng dễ dàng, khiến tay da đen ở Cienfuegoa mất lòng tin. Sau chiến thắng đó, ông nghỉ ngơi. Ông biết ông có thể đánh bại bất kỳ ai nếu ông thực sự muốn, nhưng ông cũng hiểu rằng tay phải của mình sẽ kém đi khi câu cá. Ông thử luyện tay trái, nhưng tay trái luôn phản bội, không chịu nghe ý ông.

Lúc này, mặt trời đã làm ấm ông đủ rồi. Ông nghĩ nếu ban đêm không lạnh quá thì ông sẽ không bị chuột rút nữa. Ông không biết đêm nay sẽ ra sao. Một chiếc máy bay bay qua bầu trời trên đường đến Miami, làm đàn cá chuồn hoảng sợ.

Nhiều cá chuồn đến thế thì ở đó chắc có cá dorado! - ông nói và kiểm tra sợi dây câu xem có thể đoạt được đoạn dây nào từ con cá kia không.

Nhưng ông không thể, sợi dây rung bắn cả nước như sắp đứt. Thuyền vẫn bình lặng và ông dõi theo máy bay cho đến khi không nhìn thấy nó. Ngồi trong máy bay chắc là lạ lắm, ông nghĩ. Ở độ cao đó, không biết mặt biển trông như thế nào? Họ có thể thấy rõ con cá không? Ông thích bay chậm ở độ cao hai trăm sải để quan sát cá từ trên cao. Những lần săn rùa, ông đứng trên xà ngang và nhìn rõ cá. Cá dorado trông xanh hơn từ trên cao và bạn có thể thấy hết đàn cá.

...

Lần lượt, ông gần như kìm được con cá. Nhưng nó lại lách mình, từ từ bơi xa. Nó đang giết ông, ông nghĩ. Nhưng nó có quyền. Ông không bao giờ thấy ai hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh, cao thượng như nó. Hãy đến và giết ông đi. Ông không quan trọng ai giết ai. Bây giờ, đầu óc nó lú lẫn hết cả rồi. Nó phải giữ đầu óc tỉnh táo. Hãy giữ đầu óc tỉnh táo và biết chịu đựng như một con người. Hoặc như một con cá.

Đầu ơi, hãy tỉnh táo! - lão nói với giọng mà bản thân hầu như không còn nghe thấy. - Hãy tỉnh táo!

Con cá tiếp tục lượn thêm hai vòng. Mình không biết, ông lão nghĩ. Lão có cảm giác như mình có thể sụp đổ bất cứ lúc nào. Mình không biết. Nhưng mình sẽ cố thêm một lần nữa. Lão tưởng như mình sắp ngất đi khi kìm con cá, con cá lại giãy ra, chầm chậm bơi xa. Mình sẽ cố thêm một lần nữa, dù hai tay đã mệt mỏi và mắt mờ do hoa quá. Mọi chuyện vẫn như cũ. Thế đấy, lão nghĩ và cảm thấy mặt mày xây xẩm trước khi bắt đầu. Mình sẽ lại cố thêm một lần nữa. Cố nén cơn đau, dốc hết tất cả sức mạnh và lòng kiêu hãnh, lão đối mặt với nỗi đau của con cá; con cá tiến gần, từ từ bơi mềm vào gần thuyền. Lão buông dây, giữ chặt ngọn lao, vận động hết sức lực trong cơ thể và phóng xuống sườn con cá. Cảm giác sắt cắm sâu vào, lão đẩy mạnh lên cán lao. Con cá sực tỉnh; nó phóng lên trên mặt nước, vẻ đẹp và sức mạnh của nó. Nó như treo lơ lửng trên không trung phía trên lão và thuyền.

Trong một khoảnh khắc, nó rơi xuống làm nước phun tung lên cả lão và thuyền. Ông lão cảm thấy choáng váng, đau đớn; không thể nhìn rõ. Nhưng ông vẫn kịp bắt sợi dây của ngọn lao, để nó chạy qua đôi tay xây xát, và khi nhìn rõ, ông thấy con cá nằm ngửa, cái bụng ánh bạc của nó phơi ra trời. Cán lao nhô ra từ lưng con cá, còn biển đổi màu bởi máu đỏ từ tim cá. Máu đen như bãi cát dưới nước, rồi nó lan ra như mây. Con cá trắng bạc, bồng bềnh trên sóng. Ông lão cẩn thận quan sát khi thị lực còn tỏ. Rồi ông quấn sợi dây mũi lao hai vòng quanh mấu thuyền và gục đầu vào lòng bàn tay.

...

Sự can trường của một lão ngư dân

Đọc Ông già và Biển cả, độc giả có thể dễ dàng cảm nhận được nhịp điệu của câu chuyện. Mỗi lần con cá kéo dây câu, từ ngữ trở nên căng thẳng hơn để rồi dần nhẹ đi khi nó lặn xuống nước. Chính vì vậy, suốt thời gian đọc, tôi không cảm thấy mình đang đọc các chữ biểu tượng mà là đang trải qua những cảnh tượng sống động thực sự.

Sau ba ngày căng dây, con cá cuối cùng chỉ còn là xương cốt, bị lũ cá mập săn đuổi và công sức của Santiago trở về trống rỗng. Tuy nhiên, cái kết của câu chuyện lại đầy bất ngờ khi lão đánh cá mơ về bãi biển châu Phi. Dường như số phận mà lão theo đuổi suốt đời đã kết thúc cùng với cái chết của con cá buồm, chỉ còn lại những kỷ niệm về quá khứ, nhưng đó là một kết thúc đẹp đẽ. Việc con cá có trở về cảng cùng Santiago hay không không còn quan trọng, quan trọng nhất là lão đã chiến đấu và yêu con cá cho đến phút cuối cùng.

...

Khi thằng bé bước ra khỏi cửa, đi xuống con đường đầy đá san hô vụn, nước mắt lại tuôn rơi. Chiều hôm đó, những du khách ở Terrace nhìn xuống đám nước đang xô bờ và xác cá lớn. Một phụ nữ nhìn thấy dải xương sống dài, trắng bóng, cực kỳ lớn với đuôi khổng lồ dính cuối, lung lay theo sóng với cơn gió Đông thổi qua vùng biển đầy sóng cồn ngoài cửa cảng.

Cái đó là gì? - bà ta hỏi người bồi và chỉ vào dải xương sống dài của con cá khổng lồ, hiện đã trở thành mảnh rác đợi thủy triều cuốn đi.

Tiburon! - người bồi trả lời.

Cá mập đấy thôi!

Anh ta gợi ý giải thích điều gì đã xảy ra.

Tôi không ngờ cá mập lại đẹp đến thế, đuôi thật là quyến rũ!

Anh cũng nghĩ vậy! - bạn trai của bà ta đáp.

Trên con đường, trong căn lều, ông lão vẫn ngủ. Lão nằm úp mặt, nằm mê giấc; thằng bé ngồi bên cạnh quan sát. Ông lão đang mơ về những con sư tử.

...