Buzz
Trong lịch sử văn học Việt Nam, bài thơ Khóc Dương Khuê của nhà thơ Nguyễn Khuyến được coi là một trong những tác phẩm nổi bật nhất viết về tình bạn.
Bao phủ cả bài thơ là nỗi đau thấu đáo không nguôi của tác giả, trước cái chết của người bạn.
Nguyễn Khuyến bắt đầu bài thơ bằng một tiếng than thở sâu lắng:
'Bác Dương đã ra đi rồi,
Những dòng mây vương vấn ngập tràn nỗi buồn trong lòng tôi!
Tin bạn mất đột ngột quá, bất ngờ quá khiến nhà thơ sững sờ. Cách gọi bạn ở câu thơ đầu cho thấy mối quan hệ bạn bè giữa những người cao tuổi. Đúng như vậy, khi Dương Khuê ra đi, Nguyễn Khuyến đã gần 70 tuổi. Nỗi đau của người già, đặc biệt là một nhà văn luôn kiêng kỵ sống chín chắn, sâu sắc phải ẩn trong lòng, đọng trong tim, ít khi bày tỏ ra ngoài. Sử dụng ngôn từ tự nhiên gợi cảm, nhưng không nói trực tiếp về sự mất mát, nhưng mọi người đều hiểu. Đó là một cách giảm bớt, nhưng như nhà thơ lo sợ không nói trực tiếp về sự thật đau đớn. Ngoài ra, cụm từ “thôi đã thôi rồi” cũng thể hiện sự nuối tiếc và tuyệt vọng của nhà thơ trước thực tế đau buồn. Mất bạn, Nguyễn Khuyến cảm thấy không gian mênh mông mở rộng, “nước mây' tràn ngập nỗi buồn sâu thẳm trong lòng: 'Những dòng mây vương vấn ngập tràn nỗi buồn trong lòng tôi!'
Sau những phút ban đầu chấn động, dường như nhà thơ dần trở nên bình tĩnh. Nguyễn Khuyến nhớ lại những kỷ niệm kết nối giữa hai người: những ngày thời học trò, thi cử, thành công... Nhà thơ cảm thấy sự gắn bó giữa mình và Dương Khuê như đã được “duyên trời sắp đặt'. Nguyễn Khuyến và bạn đã cùng nhau trải qua những chuyến đi đến những vùng đất xa lạ, với tiếng suối “róc rách trên lưng đèo”, thưởng thức vẻ đẹp của những bản hát ả đào “thú vui của con người hát vào buổi chiều buồn”, cùng nhau uống rượu và thảo luận về văn chương. Đặc biệt, họ đã cùng nhau chia sẻ nỗi đau của đất nước: “Trong buổi mồng cửu chung sống với nhau trong khó khăn - Định mệnh khó khăn không dám phàn nàn với trời'. Bằng cách viết lại câu thơ này, nhấn mạnh mối quan hệ chặt chẽ giữa hai người, chứng tỏ sự hiểu biết sâu sắc của Nguyễn Khuyến về nỗi lòng của bạn: dù vẫn có vị thế trong triều đình mới, nhưng liệu Dương Khuê có ít nhiều lúc cảm thấy mệt mỏi trước cuộc sống hiện thực không?
Bằng đoạn hồi tưởng này, độc giả có thể tưởng tượng được Nguyễn và Dương đều là những “người bề ngoài khách sáo' đã kết nối chặt chẽ với nhau từ thời trẻ tuổi đến khi thành công. Những kỷ niệm được sắp xếp theo thứ tự thời gian tạo ra ấn tượng về mối quan hệ ổn định trong suốt cuộc đời của hai người. Trong mối quan hệ đó có sự kính trọng, tình yêu “kiến trúc”, và lòng trung thành “từ ngày xưa đến nay'.
Nhà thơ vẫn nhớ rõ lần cuối cùng gặp bạn già cách đây ba năm. Tác giả chỉ mô tả cuộc gặp gỡ này bằng vài chi tiết:
“Nắm tay hỏi han chuyện trò,
Vui mừng vì bạn vẫn tinh thần rạng ngời”
Người đọc có thể tưởng tượng được hình ảnh cảm động của Nguyễn Khuyến đối với Dương Khuê. Nhà thơ quan tâm hỏi thăm bạn đầy đủ và hạnh phúc khi thấy bạn đã già, nhưng vẫn tinh thần sảng khoái, tỉnh táo. Điều này là điều đáng trân trọng trong tính cách của Nguyễn Khuyến, dù đã có thời điểm đạt đến đỉnh cao của danh vọng, tâm hồn nhà thơ vẫn giản dị, gần gũi, yêu thương vợ con, bạn bè, hàng xóm... Không chỉ với Dương Khuê, tình cảm của nhà thơ với Bùi Văn Quế (hay ông nghè Châu Cầu) cũng thâm thúy không kém. Trong thời gian lũ lụt, nhà thơ hỏi thăm bạn một cách tỉ mỉ, chi tiết như một người nông dân chân chính đến thăm hỏi người thân, cùng chia sẻ cảnh ngộ:
“Có ai nhắn tin cho bác Châu Cầu,
Lũ lụt năm nay bác ở đâu?
Bầy lợn con ở đây lớn nhỏ?
Nước ngập sâu đến mức nào?
Sau đó, Cụ Tam Nguyên tự gọi mình là “Em” khi nói chuyện với bạn Châu Cầu và kể lại về bản thân mình một cách vui vẻ, hài hước:
Em không bao giờ quá no cũng không bao giờ đói,
Trên chiếc lá rượu nổi trôi trên mặt nước
(Lũ lụt, hỏi thăm bạn)
Tình bạn chân thành, ấm áp, quan tâm và lời nói chân thành... là những yếu tố quan trọng khiến những bài thơ về tình bạn của Nguyễn Khuyến làm xao lòng người đọc. Trong bài thơ Khóc Dương Khuê, tình cảm này tập trung vào phần cuối cùng.
Hình ảnh của Dương Khuê trong lần gặp cuối cùng vẫn ấn tượng trong trí óc của Nguyễn Khuyến. Nhà thơ cảm thấy việc mất bạn là điều bất ngờ. Tác giả tự hỏi:
“Tính tuổi tôi vẫn trẻ hơn bác một chút,
Tôi lại cảm thấy đau đớn từ trước bác mấy ngày,
Vậy mà bác vội về sớm thế à”.
Nhưng tiếc thay, điều phi lý, điều không thể nào chấp nhận được đã trở thành sự thật. Chính vì điều phi lý đó, sự đau buồn, nỗi tiếc nuối càng trở nên lớn lao hơn gấp nhiều lần:
'Đột nhiên, tôi cảm thấy cả cơ thể run rẩy”.
Câu thơ buông ra một cách tự nhiên, khó có thể nhận biết được kĩ thuật viết và lựa chọn từ ngữ, nhưng đã thành công diễn đạt nỗi đau to lớn ập đến một cách đột ngột.
Sự ra đi của bạn làm cho nhà thơ thêm buồn rầu. Cuộc sống với những biến động, tuổi già, việc lên thiên cũng là điều không tránh khỏi. Nhưng, tại sao bạn lại vội vàng để bạn già ở lại phải đối mặt với sự trống trải không thể điền đầy? “Ai cũng biết cuộc sống có lúc buồn chán - Đi lên thiên vội vàng chi mải mê”. Câu thơ đề cập đến sự trách móc bạn, nhưng đằng sau đó là một tâm trạng không nguôi về thế gian. Tâm trạng này không chỉ hiện hữu trong tiếng khóc Dương Khuê, mà còn thể hiện rõ hơn thông qua các câu thơ như: 'Cuộc sống hỗn loạn như hạc độc - Tuổi già mờ nhạt như hình bóng mây trôi” (Cảm xúc), hoặc 'Bạn già từ lớp trước còn bao nhiêu? - Những ký ức cũ chín phần không giống nhau” (Cảm hứng)...
Tuổi già, đôi mắt mờ đi, bước chân chậm lại, mối quan hệ từ trước đã hạn chế; bây giờ, khi mất đi bạn, nhà thơ càng cảm thấy cô đơn, trống trải:
“Rượu ngon mà không có bạn hiền,
Không mua là không phải vì không có tiền không mua”.
“Câu thơ suy nghĩ mãi không viết ra,
Ai là người có thể hiểu lòng người và chia sẻ nỗi đau của họ?
Ở đây, nghệ thuật trùng lặp từ đã tạo ra hiệu quả đáng kinh ngạc. Trong ba dòng thơ có tổng cộng 21 chữ, từ 'không' đã xuất hiện đến 6 lần, tả lại cảm xúc trống trải đau đớn của con người. Đồng thời, cấu trúc lặp lại ở những câu thơ trên tạo nên cảm giác âm thanh của tiếng khóc không ngừng.
Mất đi người bạn, nhà thơ mất hết niềm vui và thay đổi hoàn toàn cách sống hàng ngày: không uống rượu, không sáng tác thơ, không muốn chơi đàn, giường phải treo lên. Vậy nên, có còn gì đáng sống nữa không? Những biến đổi đó chứng tỏ tác giả đã trải qua một cơn khủng hoảng tinh thần không thể chịu đựng được vì cái chết của bạn bè. Điều này thể hiện tình bạn giữa hai người thật sâu sắc và vững chắc.
Nghệ thuật lặp lại từ tiếp tục hiệu quả hơn ở một số câu tiếp theo: “Bác chẳng còn, bạn chẳng còn - Tôi chỉ có thương và nhớ”, tạo ra sự đồng điệu tự nhiên như làn sóng biển từ từ tràn lên rồi rút đi, sau đó lại tràn lên mạnh mẽ hơn, thành công diễn đạt nỗi đau của nhà thơ ngày càng sâu sắc và đau đớn hơn.
Bài thơ bắt đầu bằng tiếng kêu bất ngờ, kết thúc bằng tiếng khóc:
“Tuổi già như giọt sương,
Hơi đâu đặt lên hai hàng ướt đẫm”
Sau bao nhiêu biến cố của cuộc sống đầy đau buồn, bây giờ khi sắp trở thành người “xưa nay hiếm”, cụ ông Yên Đổ có còn nước mắt để rơi không? Nỗi đau không thể hiện ra bên ngoài, chắc chắn đã vấn vương lặng lẽ trong trái tim nhà thơ. Nhà thơ nói mình không khóc, nhưng hai câu cuối cùng vẫn ướt đẫm nước mắt ấm áp và đau đớn!
Bằng tài năng tuyệt vời, Nguyễn Khuyến đã để lại cho thế hệ sau một bài thơ tràn ngập nước mắt, qua những lời diễn đạt chân thành và thấu hiểu.
Trần Hoài An
Du lịch của tôi
