Danh nhân Vạn Hạnh

Vạn Hạnh (chữ Hán: 萬行) (938 – 1018) là một vị cao tăng Phật giáo Đại Cồ Việt, xuất thân từ châu Cổ Pháp (nay là Bắc Ninh). Ông không chỉ là cố vấn quan trọng của vua Lê Đại Hành mà còn là người thầy dẫn dắt Lý Công Uẩn lên ngôi, góp phần vào sự hình thành triều đại Lý.

Hành trình cuộc đời

Thiền sư Nguyễn, quê ở châu Cổ Pháp (nay thuộc thành phố Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh), từ nhỏ đã nổi bật với trí thông minh, học rộng về Nho, Lão, Phật và nghiên cứu hàng trăm bộ luận Phật giáo. Năm 21 tuổi, ông xuất gia và tu học cùng Thiền sư Định Tuệ dưới sự hướng dẫn của Thiền sư Thiền Ông tại chùa Lục Tổ. Sau khi Thiền Ông qua đời, ông tập trung thực hành Tổng Trì Tam Ma Địa, khiến những lời của ông sau này được xem như tiên tri. Vua Lê Đại Hành rất kính trọng ông. Vào năm 980, khi quân Đại Tống do tướng Hầu Nhân Bảo chỉ huy đe dọa xâm lược Đại Cồ Việt, Lê Đại Hành đã hỏi ông về kết quả cuộc chiến, và ông dự đoán rằng quân Tống sẽ rút lui trong ba đến bảy ngày, và điều này đã thành hiện thực. Khi Lê Đại Hành cân nhắc tấn công Chiêm Thành để cứu sứ giả bị bắt, Vạn Hạnh khuyên ông không nên bỏ lỡ cơ hội, và kết quả là quân Chiêm bị đánh bại.

Theo sách Thiền Uyển tập anh, có một người tên Đỗ Ngân âm thầm muốn hại thiền sư; dù chưa xảy ra sự việc, thiền sư đã nhận biết trước và gửi cho Đỗ Ngân một bài thơ.

'Như cây đất gắn bó, bạc vàng không tách rời,

Vì sao vẫn nuôi dưỡng hận thù mãi không buông.

Khi năm miệng hồn đã kết thúc,

Thì từ đây về sau, lòng không còn hận thù.'

Đỗ Ngân đã từ bỏ ý định xấu.

Trong chiến dịch đưa Lý Công Uẩn (Lý Thái Tổ) lên ngôi, ông đã sử dụng sấm truyền để tác động công chúng một cách hiệu quả. Theo sách Thiền Uyển tập anh, các sấm truyền và tiên tri của ông rất phong phú, không thể kể hết. Một số phương pháp được ghi chép trong sách: Khi Lê Ngọa Triều thi hành chính sách tàn bạo và bị người dân căm ghét, tại Cổ Pháp xuất hiện một con chó trắng có hai chữ 'thiên tử' bằng lông đen trên lưng. Người ta cho rằng con chó này biểu thị năm Tuất, và một bậc thiên tử sinh vào năm Tuất sẽ xuất hiện vào năm Tuất (tức năm 1010). Vào ngày vua Lý Thái Tổ lên ngôi, dù Thiền sư đang ở chùa Lục Tổ, ông đã biết trước và thông báo cho bác và chú của Thái Tổ rằng: 'Thiên tử đã qua đời, Lý thân vệ đang ở nhà, tay chân họ Lý đang sẵn sàng trong thành lên tới ngàn người. Vào giữa trưa hôm nay, Thân vệ sẽ được lên ngôi'. Bác và chú của Thái Tổ lo lắng và cử người đi xác minh, thấy lời Thiền sư hoàn toàn chính xác.

Vào ngày Rằm tháng 5 năm Thuận Thiên thứ 9 (tức 30 tháng 6 năm 1018), khi công hạnh đã hoàn thành, Thiền sư gọi đồ chúng lại dặn dò và đọc một bài kệ trước khi thị tịch. Vua Lý Thái Tổ và các triều thần đã đến dự lễ Trà tỳ, thu thập xá-lợi của ông về thờ tại chùa Tiêu Sơn (Bắc Ninh). Bài kệ của ông được dịch như sau (Ngô Tất Tố dịch):

'Thân như chớp nhoáng, tồn tại rồi biến mất

Cây cối xanh tươi nhưng mùa thu vẫn buồn bã

Trước sự thịnh suy của đời, đừng lo sợ

Nhìn xem, cỏ cây và giọt sương mùa đông.'

• Nguồn: Thơ văn Lý Trần (tập I), NXB Khoa học Xã hội, 1977

Tầm ảnh hưởng

Vua Lý Nhân Tông (1072-1127) đã viết một bài kệ vinh danh Vạn Hạnh Thiền sư với tên gọi 'Truy tán Vạn Hạnh Thiền sư' (追贊萬行禪師):

Nguyên văn chữ Hán:

萬行融三際

真符古讖詩

鄉關名古法

拄錫鎮王畿

Phiên âm Hán Việt:

Vạn Hạnh dung tam tế

Chân phù cổ sấm thi

Hương quan danh Cổ Pháp

Trụ tích trấn vương kỳ.

Bản dịch nghĩa của Nguyễn Đức Vân và Đào Phương Bình:

Vạn Hạnh thông suốt ba cõi

Thực sự phù hợp với lời sấm xưa

Quê hương Cổ Pháp nổi tiếng

Gậy trụ vững chãi trấn an đất vua.

Bản dịch thơ của Nguyễn Văn Trình:

Thâm hiểu ba cõi, lừng lẫy thay

Vạn Hạnh thiền sư, tài cao vời vợi.

Quê Cổ Pháp vang danh khắp nơi

Gậy tăng, từ từ bước vào đô thành.

Trước năm 1975, miền Nam Việt Nam có một cơ sở giáo dục mang tên ông là Viện Đại học Vạn Hạnh. Ngày nay, nhiều thành phố ở Việt Nam có những con đường mang tên 'Sư Vạn Hạnh' để tri ân một vị thiền sư đã để lại nhiều dấu ấn trong lịch sử dân tộc.

Đại Việt Sử ký toàn thư ghi lại bài Sấm – Vĩ của Vạn Hạnh:

Thọ căn diễu diễu

Mộc biểu thanh thanh

Hoa đào mộc lạc

Mười tám hạt thành

Đông cành hạ xuống

Cành khác lại mọc lên

Đông mặt trời mọc

Tây sao ẩn tàng

Sáu bảy năm nữa

Thiên hạ thái bình

Dịch nghĩa là:

Gốc cây vững chãi

Ngọn cây xanh tươi

Cây hoa đào rụng

Mười tám hạt nảy mầm

Cành đông rơi xuống đất

Cành khác lại mọc lên

Mặt trời mọc ở đông

Sao tây ẩn nấp

Sáu bảy năm sau

Thiên hạ bình yên

Trong văn hóa đại chúng